For la batalilojn!

For la batalilojn! (1914)

de Bertha von Suttner

Tradukita de Armand Caumont
(p. 3-320)

Elŝuti kiel:

bookFor la batalilojn!Bertha von SuttnerArmand Caumont19143-320

Antaŭparolo

Estis en la jaro 1906, kiam Baronino Bertha von Suttner, gastante ĉe miaj gepatroj, la unuan fojon min atentigis pri Esperanto kaj al mi, juna homo, rekomendis la lernadon de tiu ĉi lingvo. Mi sekvis la inviton, kaj kiom da ĝojo mi ŝuldas al Esperanto! Senfinan spiritan kaj animan gajnon, multajn ne forgeseblajn tagojn, la plej karajn memorojn! Tial kun granda plezuro mi plenumas la peton, verki mallongan antaŭparolon por tiu ĉi libro, ĉar tio donas al mi la okazon, esprimi el plena koro mian dankon al la altŝatata batalantino por pacon kreantaj ideoj, dankon por ŝia tiama instigo.

Kiam la konata germana poeto Peter Rosegger la unuan fojon legis la libron de Bertha von Suttner "Die Waffen nieder!", li diris: "Kiel la biblio, tiu ĉi libro estu tradukota en ĉiujn lingvojn de la mondo", kaj baldaŭ la libro komencis sian vojaĝon, trakuris ĉiujn landojn de la mondo kaj estas tradukita en multajn naciajn lingvojn, kaj ĉie ĝi varbis novajn anojn por la granda ideo de la paco kaj de la interkompreno inter la popoloj. Kio nun estas pli natura ol tio, ke la libro, kies celo estas la interkompreno inter la homoj, ankaŭ estu tradukata en tiun lingvon, kiu fine ebligos la interkomprenadon, en la internacian helplingvon Esperanto. "Esperanto kaj Pacifismo estas gekuzoj", estis la teksto de telegramo, kiun Bertha von Suttner foje sendis al la Dresdena Esperanto Societo. Manon en mano, fidele unuiĝintaj kiel du gefratoj, la du grandaj ideoj unuiĝis en tiu ĉi libro. Tiel ili kune plenumu sian taskon, por neforgeseble utili al la homaro; tiam la traduko estos atinginta sian celon. La esperantistaj pacifistoj ŝuldas grandan dankon al la tradukinto de la libro, S-ro Prof. Armand Caumont, kiu entuziasme kaj malegoiste prenis sur sin ĉi tiun laboron. Dankon ankaŭ al la Esperantista Literatura Asocio, kiu tralegis la manuskripton, dankon ankaŭ al la du altŝatataj amikinoj de la paco- kaj Esperanto-movadoj, Misses P. H. kaj A. Peckover, kiuj per malavara financa helpo ebligis la eldonadon de la verko.

Ĝi do eliru en la mondon, ĝi donu multe da utilo kaj da bono. Financa profito fluu en la kason de la nove fondita unuiĝo: Paco per Esperanto.

Dresden 1914 Dro Heinrich Arnhold

Antaŭparolo de l’tradukinto

Kiam oni unue proponis al mi, ke mi traduku esperanten "Die Waffen nieder!", mi estis tre surprizata, eĉ timigata pro la graveco kaj malfacileco de la tasko. Tamen, konsciinte, ke el ĉiuj libroj, kiujn mi konis, la v. Suttner'a verko estis tiu, kiun mi plej volonte tradukus, ĉar ĝi esprimas ideojn kaj sentojn al mi karajn, mi decidis fari la laboron. Mi nun esperas, ke dank’ al la helpo de kelkaj gekolegoj de E.L.A., kiuj bonvole tralegis mian tradukon, mi ne tro malbone sukcesis. Por mia penado mi estos sufiĉege rekompencita, se per Esperanto la ĉefverko de la estimata aŭtorino estos ankoraŭ pli disvastigita ol ĝi jam estas, kaj se ĉiuloke en la publiko plifortiĝos la malamo al la milito kaj la konvinko, ke nur per arbitraciaj tribunaloj povos efektiviĝi la paco inter la nacioj.

Mi tre deziras, ke S-ino v. Suttner vidu en mia traduko la fidelan esprimon de siaj penso kaj stilo, kaj ankaŭ, ke Dro Zamenhof, nia Majstro, ekkonu, ke mi uzis lian belan lingvon kun nepra pureco.

Lausanne, la 10an de Marto 1914

Profesoro A. Caumont

Unua Libro

1859

Kiam mi estis deksepjara, mi estis knabino tre entuziasmema. Tion mi verŝajne estus forgesinta, se ne ekzistus la konservitaj folioj de mia taglibro. Sed en ili la revoj jam de longe malaperintaj, la pensoj neniam plu repensitaj, la sentoj neniam plu resentitaj, eterniĝis; tial nun mi povas juĝi, kiaj entuziasmaj ideoj estadis en la malsaĝa, beleta kapo. Ankaŭ tiu beleteco, pri kiu mia spegulo ne multe memorigas, estas certigata de malnovaj portretoj. Mi povas imagi, kia enviata estulino povis esti la juna grafino Marta Althaŭs, kies belecon oni laŭdadis, kaj kiu estis ĉirkaŭata de ĉia lukso. Tamen la strangaj sub ruĝa kovrilo binditaj folioj montras pli multe da melankolio ol da ĝojo pri la vivo. La demando nun estas jena: Ĉu efektive mi estis sufiĉe malsaĝa, por ne ekkoni la superecojn de mia situacio, aŭ nur tiel revema, por kredi, ke nur melankoliaj sentoj estas noblaj kaj indaj, esti esprimataj poeziproze, kaj kiel tiaj enskribataj en la ruĝajn kajerojn? Mia sorto min evidente ne kontentigis, ĉar jen kion mi skribis: "Ho, Jeanne d’ Arc — vi favoritulino de Dio, heroa virgulino, kial mi ne povas esti kiel vi! svingi la sanktan flagon, kroni mian reĝon kaj poste morti por la patrujo, la kara."

Por la efektivigo de tiuj ĉi modestaj pretendoj, ne prezentiĝis al mi ia okazo. Ankaŭ alia de mi enviata sorto: esti disŝirita de leono en cirko, kiel kristana martirino (laŭ enskribaĵo de la 19a de septembro 1853), ne estis por mi atingebla, kaj tial mi sendube suferis pro la konscio, ke la heroaĵoj, al kiuj mi sopiris, neniam estos plenumitaj, ke mia vivo, se mi ĝuste prijuĝas la aferon, estis malsukceso. Ha, kial mi ne naskiĝis knabo! (ankaŭ riproĉo ofte kaj vane esprimita kontraŭ la sorto en la ruĝa kajero) — mi tiam estus povinta celi kaj plenumi noblaĵojn. Pri virinaj heroaĵoj la historio raportas nur malmultajn ekzemplojn. Kiel malofte ni sukcesas havi Graĥojn kiel filojn, aŭ dorse transporti niajn edzojn el la Weinsbergaj pordegoj, aŭ esti alparolitaj de sabrosvingantaj Maĝiaroj: "Vivu Maria Teresia, nia reĝo!" Sed se oni estas viro, oni nur bezonas zonumi la glavon kaj rapidi eksteren, por akiri gloron kaj laŭrojn — almiliti por si mem tronon kiel Cromwell, mondregnon kiel Bonaparte! Mi memoras, ke la plej alta ideo de homa grandeco ŝajnis al mi personigita en milita heroo. Instruituloj, poetoj, vojaĝantoj certe al mi iom imponis, sed veran admiron mi nur sentis por la gajnintoj de bataloj. Ili ja estis ĉefe tiuj, kiuj efektivigis la historion, kiuj gvidis la sorton de la popoloj; per graveco, nobleco, preskaŭ dieco, ili tiom superis ĉiujn aliajn homojn, kiom la suproj de la Alpoj kaj de Himalaja superas la herbojn kaj florojn de la valo.

El ĉio ĉi mi ne devas konkludi, ke mi havis heroan naturon. La afero estis simple jena: mi estis entuziasmema kaj pasia; tial mi kompreneble pasie entuziasmiĝis pri tio, kion miaj lernolibroj kaj ĉirkaŭantaro plej multe laŭdegis.

Mia patro estis generalo en la aŭstria armeo kaj estis batalinta ĉe Custozza sub "Patro Radetzky," kiun li idole adoradis. Ha! kiom da militanekdotoj mi devis aŭskulti! Mia bona patro estis tiom fiera pri siaj spertoj dum la militoj kaj parolis kun tia kon- tentiĝo pri la plenumitaj militiroj, ke mi nevole kompatis ĉiun viron, kiu ne havis tiajn rememorojn. Kia malgrandigo do de la ina sekso, ke ĝi estas eksigita de tiu ĉi grandioza elmontro de la homaj honor- kaj dev-sentoj! ... Se iam mi ion aŭdis pri la aspiroj de la virinoj al egalrajtoj — sed dum mia junaĝo oni nur tre malmulte aŭdis pri tio, kaj nur moke kaj malaprobe — mi komprenis la dezirojn al emancipado nur laŭ unu direkto: La virinoj devas ankaŭ havi la rajton armiĝi kaj partopreni en milito. Kiel bele oni legis pri tio en la historio de Semiramis kaj de Katarina II: "Ŝi atakis tiun aŭ alian najbaran regnon — ŝi almilitis tiun aŭ alian landon…"

Ĝenerale la historio, kia oni ĝin montras al la junularo, fariĝas la ĉefa kaŭzo de la militadmiro. Enradikiĝas ĉe la infanoj la ideo, ke la Sinjoro de la armeoj senĉese ordonas batalojn, ke ili estas, por tiel diri, la veturiloj, per kiuj la sortoj de la popoloj rulvolvadas tra la tempoj; ke ili estas la plenumo de neevitebla natura leĝo, kaj devas ĉiam reokazi de tempo al tempo, same kiel ventegoj kaj tertremoj; ke, kvankam teruro kaj abomeno estas kunligitaj kun ili, tamen tiuj ĉi lastaj estas plene kompensataj: por la tuto per la graveco de la rezultatoj, por la aparta individuo per la gloro akirota, aŭ per la konscio, ke li plenumas plej altan devon. Ĉu do ekzistas pli bela morto, ol la morto sur batalkampo de honoro, pli nobla senmorteco, ol tiu de heroo? Ĉio ĉi klare montriĝas en ĉiuj lerno- kaj legolibroj. En ili, krom la fakta historio, prezentita nur kiel longa ĉeno de militaj okazintaĵoj, ankaŭ la diversaj rakontoj kaj poemoj ĉiam raportas nur pri heroaj bataladoj. Tio estas apartenaĵo de patriota edukado. Ĉar ĉiu lernanto devas fariĝi defendanto de sia patrujo, la entuziasmo por tiu lia unua patriota devo devas esti vekata jam en la infano. Oni devas malmoligi lian koron kontraŭ la natura abomeno, kiun la teruroj de la milito povus kaŭzi, rakontante kiel eble plej naive pri la teruraj buĉadoj, kvazaŭ pri io tute ordinara, necesa; ĉe tio insiste nur montrante la idealan flankon de tiu antikva kutimo — kaj tiamaniere oni sukcesas eduki rason kuraĝan kaj militaman.

La junulinoj — kvankam ili ne devas militiri — estas instruataj laŭ la samaj libroj, kiuj celas la militistan edukadon de la junuloj, kaj tio rezultas, ke la junulinaro havas la saman opinion, kaj ke tiu ĉi opinio naskas envion, ĉar ili ne povas partopreni, kaj admiron al la militista profesio. Kiajn terurigajn bildojn el ĉiuj bataloj de la mondo, de la bibliaj kaj macedonaj kaj punikaj, ĝis la tridekjara kaj la napoleonaj militoj, oni montras al ni delikataj virgulinoj, kiuj tamen pri ĉiuj aliaj aferoj estas admonataj, celadi dolĉecon kaj mildecon. Kaj tie ni vidas la urbojn brulantajn, la loĝantojn mortpafitajn, la venkitojn turmentitajn — estas ja vera plezuro! ... Kompreneble, per tiu ĉi amasigo kaj ripetado de abomenaĵoj, la kompreno, ke ili estas abomenaĵoj foriĝas; ĉio, apartenanta al la rubriko milito, ne estas plu rigardata laŭ la vidpunkto de humaneco, kaj ricevas tute apartan, mistik-histori-politikan sankcion. Ĝi estas neceseco — ĝi estas la fonto de la plej altaj indecoj kaj honoroj. Tion la junulinoj tre bone komprenas, ĉar ili estas devigataj lerni parkere la poemojn glorantajn la militon. Kaj tiamaniere estiĝas la spartaj patrinoj kaj la "flagpatrinoj" kaj ankaŭ la multaj kotiljon-ordenoj, donacataj al la oficiroj dum la "sinjorina elekto".

* * *

Mi ne estas edukita en monaĥinejo, kiel tiom da junulinoj de mia socia rango, sed oni havis edukistinojn kaj instruistojn en la gepatra domo. Mian patrinon mi perdis frutempe. Anstataŭ-antino de la patrino — mi havis ankoraŭ tri gefratojn pli junajn — estis nia onklino, maljuna anino de porsinjorina eklezia institucio. Ni pasigis la vintrajn monatojn en Wien, la someron sur familia bieno en malsupra Aŭstrio. Al miaj edukistinoj kaj instruistoj mi faris grandan plezuron — tion mi bone memoras — ĉar mi estis lernantino inteligenta, havanta bonan memoron, kaj estis precipe ambicia lernantino. Ne povante, kiel mi jam diris, kontentigi mian ambicion per gajnado de bataloj, kiel heroa virgulino, mi kontentiĝis, ricevi post lecionoj bonajn atestojn kaj akiri per mia lernfervoro la admiron de la ĉirkaŭantaro. Rilate sciadon de la franca kaj angla lingvoj, mi preskaŭ atingis perfektecon; pri geografio kaj astronomio, pri naturscienco kaj fiziko, mi lernis tiom, kiom mi povis, laŭ la programo difinita por la edukado de junulinoj; sed pri la fako historio, mi lernis pli ol oni postulis de mi. El la biblioteko de mia patro mi prenis multvolumajn historiajn verkojn, en kiuj mi studadis dum mia libertempo. Mi ĉiufoje konsideris min iom pli saĝa, kiam mi estis pleniginta mian memoron per novaj fakto, nomo aŭ dato el la estinteco. La pianoludon — kiu ankaŭ estis deviga parto de edukado — mi tute malŝatis kaj kontraŭbatalis. Mi havis nek talenton, nek deziron por la muziko, kaj mi komprenis, ke per ĝi mi neniam kontentigus mian gloramon. Mi tiel longe kaj insiste petegis, ke oni ne mallongigu per senutila ludadaĉo la valoran tempon, kiun mi intencis dediĉi al miaj aliaj studoj, ke mia bona patro min liberigis de la muzika servuto. Sed mia onklino tion tre bedaŭris, opiniante, ke sen pianludado ne ekzistas ia vera klereco.

La 10an de Marto 1857 mi festis mian deksepan naskiĝtagon. "Jam deksep" estas je tiu dato la enskribaĵo en la taglibro. Tiu ĉi "jam" estas poemo. Ne estas komentario apude, sed verŝajne mi intencis diri: "kaj mi faris ankoraŭ nenion por senmorteco". Tiuj ĉi ruĝaj kajeroj nuntempe faras al mi bonan servon. Ili al mi ebligas priskribi tute detale la pasintajn okazintaĵojn, kiuj restis en mia memoro nur kiel nebulaj konturoj, kaj laŭvorte reprodukti pensojn de longe forgesitajn aŭ interparoladojn jam de longe silentiĝintajn.

La proksiman karnavalon mi devis esti enkondukata en societon. Sed tiu ĉi perspektivo ne tiom min ravis, kiom ĝi ordinare ravas la junulinojn. Mia animo celadis ion pli altan ol baltriumfojn. Kion mi celadis? Al tia demando mi mem ne estus povinta respondi. Verŝajne amon ... tamen mi tion ne konsciis. Ĉiuj ĉi revoj kaj sopiroj al gloro, kiuj ŝveligas la virajn kaj virinajn korojn dum juneco, kaj kiuj provas realiĝi per ĉiu-specaj formoj: soifo al scienco, deziro vojaĝi, agemeco, plejofte estas efektive nur nekonsciaj ekmovoj de l’amemo. En la somero la kuracisto ordonis al mia onklino kuracadon en Marienbad. Ŝi opiniis, ke mi devas ŝin akompani. Kvankam mia oficiala enkonduko en la tiel nomatan societon devis okazi nur la venontan vintron, estis tamen al mi permesite, partopreni kelkajn balojn en la Kazino; — kvazaŭ kiel antaŭekzerco en dancado kaj interparolado, por ke, dum mia unua karnavala sezono, mi ne aspektu tro timema kaj mallerta.

Sed kio okazis ĉe la unua "réunion", kiun mi ĉeestis? Granda, intensega enamiĝo. Kompreneble, li estis husara leŭtenanto. La civiluloj ĉeestantaj en la ĉambrego ŝajnis al mi, kompare kun la militistoj, kiel majskaraboj apud papilioj. Kaj inter la ĉeestantoj vestitaj per uniformoj sendube la husaroj estis la plej brilaj; fine inter la husaroj grafo Arno Dotzky estis la plej blindiga. Alta pli ol ses futojn, nigra, krispa hararo, lipharoj alten torditaj, blankaj dentoj, malhelaj okuloj, kapablaj rigardi tiom penetre kaj karese — mallonge, ĉe lia demando: "Ĉu vi estas ankoraŭ libera por la kotiljono, grafino?" mi sentis, ke povas ekzisti aliaj triumfoj tiel same emociantaj kiel la flagosvingado de la virgulino de Orléans, aŭ la sceptrosvingado de la granda Katarina. Kaj, li, la dudekdujarulo, sendube sentis ion similan, kiam li laŭ valsotakto flugadis tra la ĉambrego kun la plej bela knabino de l’balo (post tridek jaroj estas al mi permesate tion konstati). Tiam li ankaŭ pensis: Posedi vin, karulino, plivalorus ol ĉiuj marŝalbastonoj.

"Sed, Marta — Marta!" malbonhumore murmuris la onklino, kiam mi senspire refalis sur mian seĝon ĉe ŝia flanko, tuŝetante ŝian kapon per la turniĝantaj tulfalbaloj de mia robo.

"Ho pardonu, pardonu, onklinjo!" mi petis, kaj dece eksidante: "Ne estas mia kulpo. . ."

"Ne pri tio mi plendas — mia riproĉo celis vian konduton kun tiu husaro. — Dum la dancado vi ne devas tiom apogi... kaj ĉu estas dece, tiel fikse rigardi sinjoron? ..."

Mi ruĝiĝis. Ĉu mi faris ion nekonvenan al junulino ? Ĉu estus eble, ke la nekompareblulo nun havas pri mi malbonan opinion? ...

De tiuj maltrankviligaj pensoj mi estis liberigata ankoraŭ dum la dancado, ĉar dum la vespermanĝa valso la nekompareblulo murmuris al mi:

"Aŭskultu min — mi ne povas fari alie — vi devas ĝin ekscii — jam hodiaŭ: mi vin amas."

Tio estis pli aŭskultinda ol la famaj "voĉoj" de Jeanne d’Arc ... Sed dum la daŭro de la danco mi ja ne povis respondi. Tion li komprenis, ĉar li ekhaltis. Ni staris en dezerta angulo de la ĉambrego kaj povis daŭrigi la interparoladon, ne estante aŭskultataj.

"Parolu, grafino, kion mi povas esperi?"

"Mi ne komprenas vin," mi mensogis.

"Ĉu eble vi ne kredas je amo unuavida? Ĝis nun mi konsideris ĝin malveraĵo, sed hodiaŭ mi spertis ĝian realecon."

Kia batado de mia koro! sed mi silentis. "Mi min fordonas al mia sorto," li daŭrigis ... "Vi, aŭ neniu alia! Decidu pri mia feliĉo aŭ mia morto ... ĉar sen vi mi ne povas kaj ne volas vivi . . . Ĉu vi volas fariĝi la mia?"

Al tia rekta demando mi do devis ion respondi. Mi pripensis frazon tre diplomatan, kiu — ne forigante ian esperon — ne ofendus mian indecon, sed tremspire mi ne povis diri ion alian ol duone aŭdeblan "jes".

"Vi do permesas, ke morgaŭ mi petu vian manon de via onklino, kaj skribu al grafo Althaŭs?"

Denove "jes" — tiun fojon iomete pli firme. "Ho, mi feliĉulo! Ĉu do ankaŭ ĉe la unua ekvido? — Ĉu vi min amas?"

Nun mi respondis nur per la okuloj — sed tiuj ĉi, mi kredas, esprimis la plej malkonfuzan "jes".

⁂

Mi edziniĝis je mia dekoka naskiĝotago, post kiam mi estis enkondukita en la "societon" kaj prezentita al la imperiestrino kiel fianĉino. Post nia geedziĝo ni faris vojaĝon en Italujon. Tiucele Arno estis haviginta al si longan forpermeson. Pri eksiĝo el la militservo neniam estis demando. Certe ni ambaŭ posedis sufiĉe grandan havon — sed mia edzo ŝategis sian profesion, kaj mi same. Mi estis fiera pri mia bela husara oficiro kaj plezure antaŭvidis la tempon, kiam li estos promociita kavaleriestro — kolonelo — kaj poste iam guberniestro ... Kiu scias, eble li foje brilos en la patruja historio kiel granda militestro . . .

Ke la ruĝaj kajeroj montras malplenaĵon dum la feliĉega tempo de la fianĉineco kaj de la "miela luno", mi nun tre bedaŭras. Certe la ĝojegoj de tiuj tagoj estus forflugintaj kaj por ĉiam perditaj, ankaŭ se mi ilin estus enskribinta; sed almenaŭ iu rebrilo de ili estus fiksita inter la folioj. Sed ne: por mia ĉagreno kaj miaj doloroj mi trovis sufiĉe da plendoj kaj signoj de penso kaj de ekkrio; pri la aferoj de ĉagreno mi zorgeme kaj plorĝeme sciigis la kunvivantaron kaj la posteularon, sed la belajn horojn mi silente ĝuegis. Mi ne estis fiera pri mia feliĉo, kaj tial mi konigis ĝin al neniu, eĉ ne al mi mem en la taglibro! Nur la suferadon kaj la sopirojn mi sentis kiel specon de merito; tial mia fanfaronado pri ili. Ha! kiel tiuj ruĝaj kajeroj fidele speguladas miajn malĝojajn situaciojn, dum je tempoj ĝojaj la folioj restis tute blankaj. Ĉu tio ne estas malsaĝa? Estas kvazaŭ iu dum promenado — por alporti hejmen memoraĵojn — kolektus el la objektoj survoje trovitaj nur la malbelajn, kvazaŭ li plenigus sian botanikan skatolon nur per dornoj, kardoj, vermoj, bufoj kaj preterlasus ĉiujn florojn kaj papiliojn.

Tamen mi rememoras: ĝi estis ĉarmega epoko, speco de feina sonĝo. Mi ja havis ĉion, kion ajn juna virina koro povas deziri: amon, riĉecon, rangon, povon — kaj la plimulto estis tiel nova, tiel surpriza, tiel miriga! Ni nin reciproke amis freneze, mia Arno kaj mi, per la tuta ardo de nia juneco, plena je vivo kaj beleco. Kaj krom tio mia brila husaro estis brava, bonkora, noblanima junulo kun mondula klereco kaj gaja humoro (li ja povus esti — kian garantion prezentis la Marienbada balo kontraŭ tio? — malbonulo, brutulo) kaj mi ankaŭ estis sufiĉe prudenta kaj bonkora (dum la dirita balo li ja povus enamiĝi en kaprican beletan ansereton). Tiamaniere do okazis, ke ni estis tute feliĉaj, kaj ke la ruĝe bindita ĉeflibro restis longatempe malplena.

Haltu! Jen mi ekvidas gajan enskribaĵon. — Ravoj pri nova patrina indeco. La 1an de Januaro 1859 (ĉu ĝi estis novjara donaco ?) fileto al ni naskiĝis. Tia okazajo kompreneble nin tiom mirigis kaj fierigis, kvazaŭ ni estus la unua paro, kiu ion similan spertis. Pro tio sendube la redaŭrigo de la taglibro. La poste-ularo kompreneble devis esti informota pri tiu ĉi rimarkindaĵo kaj mia nova indeco. Plie la temo "juna patrino" estas mirinde arta kaj literatura. Ĝi estas unu el la temoj plej bone prikantitaj kaj plej ofte pentritaj; estas tiel facile havi pri ĝi senton mistikan, pieman, kortuŝan, naivan kaj dolĉan — unuvorte poezian. Por nutri tiun senton, ĉiuspecaj poemaroj, ilustritaj ĵurnaloj, galerioj de pentraĵoj kaj landkutimaj frazoj de ravo en la rubriko "Patrina amo," , "Patrina feliĉo," "Patrina fiereco," efike kunhelpas. La plej stranga malsaĝajo, post la adorado de la herooj (vidu Heroworship de Carlyle), en la fako de apoteozo, estas efektivigita de la homoj per "baby-worship.". Kompreneble mi en tio ne restis malantaŭe. Mia eta karega Ruru estis por mi la plej grava mirindaĵo. Ha, mia filo — mia plenkreska belega Rudolf — tio, kion mi sentas por vi, paligas tiun naivan admiron al babies — kompare kun ĝi, tiu blinda, laŭsimia amo de junaj patrinoj estas tiel senvalora kiel suĉinfano, kompare kun homo plene evoluciinta.

Ankaŭ la juna patro estis tre fiera pri sia posteulo kaj faris pri li plej belajn projektojn por la estonteco. "Kio li fariĝos?" Pri tiu demando ankoraŭ ne tre urĝa, ni tre ofte diskutadis apud la lulilo de Ruru, kaj ĉiufoje la unuvoĉa decido estis: soldato. Kelkfoje malforta protesto de la patrino laŭtiĝis: "Se tamen en la milito okazus al li ia akcidento"? Tian kontraŭdiron oni forigis dirante: "Ĉiu mortas nur tie kaj tiam, kie kaj kiam la sorto decidas". Krom tio Ruru ja verŝajne ne restus sola; el la sekvantaj filoj unu povos esti edukata por la diplomatio, alia fariĝi terkulturisto, la tria pastro; sed la plej maljuna nepre devos elekti la patran kaj avan profesion — la plej belan el ĉiuj — li devos fariĝi soldato.

Kaj en tiu ĉi decido ni persistis. Kiam Ruru fariĝis dumonata, ni nomis lin "Gefreiter". Oni scias, ke ĉiuj kronprincoj, tuj post sia naskiĝo, estas nomataj regimentestroj. Kial ne ankaŭ ni ornamu nian ideton per imaga rango? Estis granda amuzo tiu soldata ludado kun infaneto! Arno salutis militiste, kiam lia filo estis alportata en la ĉambron sur la brakoj de sia nutristino. Ĉi tiun lastan ni nomis "provizistino"; la kriojn de Ruru oni nomis alarmsignalo, kaj kion signifis "Ruru sidas sur la ekzercejo", mi lasas diveni.

⁂

La 1an de Aprilo, la trian monattagon de lia naskiĝo (se ni estus festintaj nur la jartagojn, ni ne estus havintaj sufiĉe da okazoj por festi), Ruru promociiĝis de "Gefreiter" al kaporalo. Sed ĉi tiun tagon okazis ankaŭ io malĝoja; io, kio dolorigis mian koron kaj min instigis elverŝi ĝin en la ruĝajn kajerojn.

Jam de kelka tempo oni ekvidis sur la politika horizonto la tiel nomitan "nigran punkton", pri kies ebla pligrandiĝo ĉiuj ĵurnaloj kaj salonparoladoj plej vigle komentariis. Ĝis nun mi tion ne atentis. Kiam mia edzo kaj mia patro kaj iliaj militistaj amikoj ripete estis dirintaj antaŭ mi: "Ni baldaŭ havos malkonsenton kun Italujo", mi tion tute ne estis kompreninta. Mi havis nek tempon nek deziron, min okupi pri politiko. Mi tute ne atentis la disputojn pri la rilatoj inter Sardinujo kaj Aŭstrio, aŭ pri la konduto de Napoleon III, kies helpon Cavour estis haviginta al si, dank’ al sia partopreno en la krimuja milito. Kion ajn oni paroladis pri la streĉo inter ni kaj niaj italaj najbaroj, kaŭzita de tiu ĉi interligo — mi tion ne atentis. Sed je tiu 1a de Aprilo mia edzo seriozege diris al mi: "Sciiĝu, karulino, ĝi baldaŭ okazos . . ."

"Kio baldaŭ okazos?"

"La milito kontraŭ Sardinujo."

Mi ektimis. "Pro Dio — tio estus terura! Kaj ĉu vi devos kuniri?"

"Espereble."

"Kiel vi povas tion diri? Espereble for de edzino kaj infano?"

"Kiam la devo vokas . . ."

"Tiam oni povas obei. Sed esperi — tio estas deziri, ke tia maldolĉa devo alvenu —"

"Maldolĉa? Tia vigla, ĝoja milito devas esti io glorega. Vi estas militistedzino — ne forgesu tion —.”

Mi lin ĉirkaŭprenis. . .

"Ho vi, kara edzo, ne maltrankviliĝu: mi ankaŭ povas esti kuraĝa ... Kiel ofte mi sentis kun la herooj kaj heroinoj de la historio, kiel nobliga devas esti la militiro. Se mi nur kapablus iri kun vi — batali ĉe via flanko, morti aŭ venki!"

"Vi bone parolis, edzineto! — sed estas ja sensencaĵo! Vi devas resti ĉi tie, apud la lulilo de nia infano, kiu ankaŭ devas esti edukata kiel defendonto de la patrujo. Vi restu apud la hejma fajrujo. Estas por ĝia protekto kaj gardo kontraŭ malamika atako, por konservo de l’ paco al nia hejmo kaj al niaj edzinoj, ke ni, viroj, militiradas."

Mi ne scias, kial tiuj ĉi vortoj, kiujn mi jam ofte aŭdis kaj aprobis, tiuĉifoje sonoris al miaj oreloj kvazaŭ "frazo" ... Ne estas ĉi tie minacata fajrujo, neniaj barbaraj bandoj staras antaŭ la pordegoj — simple politika streĉo inter du ministraroj. . . Se do mia edzo entuziasme volas iri al la milito, tio ne okazos pro urĝa neceseco protekti edzinon, infanon kaj patrujon, sed pli ĝuste pro plezuro al formarŝado aventura kaj plena je ŝanĝoj — pro sopiro al distingiĝo — gradaltiĝo. . . Nu jes, estas gloramo — mi ĉesigis ĉi tiun rezonadon — bela rajta gloramo, plezuro pri kuraĝa plenumo de devo!

Li estis prava, ĝojante pri sia militiro, se li devos marŝi; tamen nenio estis ankoraŭ decidita. Eble la milito ne okazos, kaj eĉ se ĝi okazos, ne estas certe, ke Arno devos foriri — ĉar neniam la tuta armeo marŝas kontraŭ la malamiko. Ne, tiu ĉi bela, perfekta feliĉo, kiun la sorto al ni preparis, ne povas esti tiel kruele detruata. — Ho, Arno, mia amegata edzo — scii, ke vi estas en danĝero estus terure!. . . Tiaj kaj similaj konfidencioj plenigas la kajerfoliojn de tiuj tagoj. De tiu tempo la ruĝaj kajeroj estas plenaj je politika babilado: Louis Napoleon estas intriganto. .. Aŭstrio ne povas pli longe atendi . . . la milito urĝas. . . Sardinujo timos la superecon kaj cedos... La paco konserviĝos. . . Malgraŭ mia teoria admiro de pasintaj bataloj — mi kompreneble deziris la konservon de la paco; sed mia edzo evidente preferis la alian alternativon. Li ne rekte tion esprimis, sed novaĵojn pri pligrandiĝo de la "nigra punkto" li ĉiam sciigis al mi kun brilaj okuloj, dum li ĉiam kun iom da malĝojo konstatis la bedaŭrinde pli kaj pli maloftiĝantajn novaĵojn pri paco.

Mia patro ankaŭ estis plena je entuziasmo por la milito. Estus nur infana ludo, venki la Piemontanojn, kaj por certigi tian aserton, la Radetzki-anekdotoj ree plimultiĝis. Mi aŭdis pri la minacanta militiro nur de la strategia vidpunkto, nome konsideradojn pri la ŝancoj, kie kaj kiam la malamiko malvenkus, kaj pri la profitoj, kiuj rezultus por "ni". La humana vidpunkto — nome ke, ĉu perdita aŭ gajnita, ĉiu batalo postulas sennombrajn oferojn de sango kaj de larmoj — neniam estis konsiderata. La interesojn priparolatajn oni montris, kompare kun ĉiuj individuaj sortoj, kiel tiom pli superajn, ke mi hontis pri mia vidmaniero, kiam kelkfoje venis al mi la penso: Ha, kion utilas la venko al la kompatindaj kripluloj, al la mortintoj, al la mizeraj vidvinoj? Sed baldaŭ prezentiĝis kiel respondo al tiuj ĉi senkuraĝaj demandoj la malnovaj lernolibraj ditiramboj: kompenson por ĉio prezentas la gloro. Sed kio sekvus, se la malamiko venkus? Tiun demandon mi foje laŭtigis en la rondo de miaj militistaj amikoj — sed mi estis insulte rebatita. La nura aludo pri la ebleco de eĉ iomete da dubo estas jam antipatriota. Esti jam antaŭe certa pri la venko, estas unu el la soldataj devoj. Sekve, en kelka maniero, ankaŭ unu el la devoj de lojala leŭtenantedzino.

⁂

La regimento de mia edzo staradis en Wien. De nia loĝejo oni vidis la "Prater" kaj se oni malfermis la fenestron, venteto enblovis, promesante someran varmon. Estis belega printempo. La aero estis varmeta kaj bonodora, kaj pli frue ol en aliaj jaroj burĝonadis la juna foliaro. Mi senmezure antaŭĝojis pri la belaj prateraj veturadoj de la venonta monato. Tiucele ni havigis al ni koketan "Zeŭgel," nome kaleŝon kun jungitaro de kvar hungaraj ĉevalviroj. Jam nun, dum la belaj aprilaj tagoj, ni preskaŭ ĉiutage veturadis en la prateraj aleoj; sed tio estis nur antaŭĝuo de la vera maja ĝuado. Ha, se nur la milito ne okazos antaŭe!

„Nu, dank’ al Dio — ne estas plu necerteco!“ — ekkriis mia edzo, revenante hejmen el la ekzercado, la 17an de Aprilo, matene. „Oni forsendis la ultimaton.“

Mi ektimis. „Kiel — kio — kion tio signifas?“ „Tio signifas, ke la lasta vorto de la diplomatiaj konsiliĝoj antaŭiranta la militan deklaracion, estas dirita. Nia ultimato al Sardinujo postulas, ke Sardinujo senarmiĝu — kion ĝi kompreneble ne faros, kaj ni transpaŝos la landlimon.“

„Granda Dio! — Sed eble ili senarmiĝos?“

„Tiam la disputo ĉesos, kaj restos la paco.“

Mi falis surgenuen — mi ne povis fari alie. Silente, kaj tamen fortege, eliĝis el mia animo al ĉielo la petego: „Pacon, pacon!“ Arno restarigis min: „Vi malsaĝulino!“ Mi ĉirkaŭprenis lian kolon kaj ekploris. Ne estis doloresprimo, ĉar la malfeliĉo ankoraŭ ne estis efektivigita — sed la sciigo min tiel forte estis skuinta, ke miaj tremantaj nervoj kaŭzis tiun ĉi ploreksplodon.

„Marta, Marta, vi min kolerigos,” riproĉis Arno. „Ĉu vi ne estas mia kuraĝa soldatedzino? Ĉu vi forgesas, ke vi estas filino de generalo, edzino de superleŭtenanto kaj“ — li finis ridetante — „patrino de kaporalo?“

„Ne, ne, mia Arno… Mi min mem ne komprenas… estis nur atako… mi mem ja estas entuziasma pri milita gloro… sed mi ne scias — antaŭe, kiam vi diris, ke ĉio dependas de unu vorto nun dirota — jes aŭ ne — rilate al la tiel nomita ultimato — kaj, ke tiu ĉi „jes“ aŭ „ne“ devas decidi, ĉu miloj da homoj sangados kaj mortos — morti dum tiuj ĉi sunbrilaj, feliĉegaj printempaj tagoj — ŝajnis al mi, ke la paca vorto nepre devas esti dirita, kaj mi ne povis fari alie ol genufleksi por preĝi.“

„Por sciigi al bona Dio la situacion, vi kara malsaĝulino?“

La doma sonorilo aŭdiĝis. Mi rapide sekigis miajn larmojn. Kiu povis alveni tiel frue?

Estis mia patro. Li eniris rapidege.

„Nu, miaj infanoj“, li ekkriis senspire, ĵetante sin sur apogseĝon. „Ĉu vi jam scias la grandan novaĵon — la ultimato…?“

„Mi ĵus konigis ĝin al mia edzino…“

„Diru, paĉjo, kion vi opinias“, mi maltrankvilege demandis, „ĉu per ĝi la milito estos evitita?“

„Mi ne opinias, ke ultimato iam ajn deturnis militon. Estus certe prudente de tiu itala kanajlaro cedi kaj ne riski novan Novara… Ha, se la bona patro Radetzki ne estus mortinta pasintan jaron, li ree ĉefus sian armeon, kaj mi, pro Dio, irus kun li… Ni ambaŭ jam montris, kiamaniere oni traktas tiujn Italojn. Sed la leciono ne sufiĉas al ili, ili deziras duan. Bonege: nia lombard-venecia reĝlando havos tre ŝatindan pligrandigon per la piemonta lando — mi jam antaŭvidas la eniron de niaj trupoj en Torino.“

„Sed paĉjo, vi parolas, kvazaŭ oni jam deklaris la militon, kaj vi ĝojas pri tio. Tamen… se Arno devas formarŝi?“ La larmoj denove malsekigis miajn okulojn.

„Tipon li certe faros — la enviinda karulo.“

„Sed mia teruro — la danĝero —“

„Ne timu la danĝeron! Oni revenas hejmen eĉ el milito, kiel pruvas mia persono. Mi partoprenis en pli ol unu militiro. Dank’ al Dio mi ankaŭ pli ol unu fojon estis vundita — kaj tamen mi vivas, tial ke la sorto volis, ke mi vivu.“

La malnova fatalista dirmaniero! La sama, kiu decidis pri la estonta profesio de Ruru, kaj kiun mi nun denove akceptis kiel saĝecon.

„Se eble mia regimento ne devas marŝi —“ ekdiris Arno.

„Jes, jes,“ interrompis mi ĝoje, „jen estas ankoraŭ espero.“

„Tiam mi petos, ke oni min transmetu, se eble —“

„Tio estos tute ebla“, certigis mia patro. „Hess estos ĉefkomandanto, kaj li estas mia bona amiko.“

Mia koro tremadis, sed mi ne povis fari alie ol admiri tiujn du virojn. Kun kia ĝoja egalanimeco ili parolis pri estonta militiro, kvazaŭ temus pri projektita promenado. Mia kuraĝa Arno eĉ deziris libervole renkonteniri al la malamiko, ne estante alvokita de la devo, kaj mia grandanima patro konsideris tion tute simpla kaj natura. Mi ree ekkuraĝiĝis. Estu for, mia infanaĵa virina senkuraĝeco! Mi devas iĝi inda je tiuj ĉi miaj karuloj, mi devas altigi mian koron super ĉiujn egoistajn terurojn kaj nur havi la belan konscion: Mia edzo estas heroo.

Mi eksaltis kaj etendis al li ambaŭ manojn:

„Arno, mi estas fiera pri vi!“

Li altiris miajn manojn al siaj lipoj, kaj, turnita al la patro, kun ĝojradianta mieno:

„Tiun ĉi knabinon vi bone edukis, bopatro!“

* *
*

Rifuzita! La ultimato rifuzita! Tio okazis en Torino, la 26an de Aprilo. La ĵetkuboj falis — la milito efektiviĝis.

De unu semajno mi estis preparita por la katastrofo, tamen ĝia realiĝo donis al mi kruelan baton. Plorĝemante mi min ĵetis sur la kanapon, kaŝante la kapon en la kusenoj, kiam Arno alportis al mi tiun ĉi sciigon.

Li sidiĝis apud mi kaj kviete min konsolis.

„Karulino mia, kuraĝon — trankviliĝu! Ne estas tiel terure… post malmulte da tempo ni revenos hejmen kiel venkintoj… Tiam ni ambaŭ estos duoble feliĉaj. Ne ploru, tio disŝiras al mi la koron… mi preskaŭ pentas, ke mi promesis ĉiuokaze kuniri… sed ne, konsideru: se miaj kamaradoj devas formarŝi, ĉu mi rajtas resti hejme? Vi mem devus honti pri mi… Iufoje mi ja devos ricevi la fajrobapton — antaŭ ol tio estos okazinta, mi ne povas senti min viro kaj soldato. Nur pripensu, kiel bele estus — se mi revenus — kun tria stelsigno sur la kolumo — eble kun kruco sur la brusto“.

Mi apogis mian kapon sur lian ŝultron kaj tie daŭrigis la ploradon. Kiel malgrandaj estis nun denove miaj pensoj: stel- kaj krucosignoj ŝajnis al mi tiel senvaloraj briletaĵoj… Dek grandkrucoj sur tia kara brusto ne povus kompensi la teruran eblecon, ke kuglo ĝin frakasus.

Arno kisis mian frunton, kaj min kviete flanken ŝovinte, ekstariĝis:

„Mi nun devas foriri, kara infano — al mia kolonelo. Finu vian ploradon… Reveninte, mi espereble vin trovos kuraĝa kaj serena — mi tion bezonas, por ne esti impresata de malgajaj antaŭsentoj. Nun, je tempo tiel decidiga, mia propra edzineto ne faros ion ajn, por forpreni de mi kuraĝon kaj malhelpi mian agemecon. Adiaŭ karulino.“ Kaj li foriris.

Mi restariĝis. Liaj lastaj vortoj ankoraŭ resonis en miaj oreloj. Jes, evidente: mia devo nun estis ne nur ne malhelpi lian agemecon, sed laŭeble ĝin plifortigi. Tio estas ja la sola maniero, laŭ kiu ni virinoj povas montri nian patriotismon kaj partopreni en la gloro, kiun niaj edzoj akiras sur la batalkampo… „batalkampo“ — strange, kiel tiu ĉi vorto sin nun prezentis al mia spirito kun du tute malsamaj signifoj. Duone kun la kutima, historia, patoza, admirinda signifo, duone kun la naŭziga de la sangaj, brutaj silaboj „batal“… Jes, batitaj, buĉitaj ili kuŝos sur la kampo, la kompatindaj homoj — kun disstarantaj, ruĝaj vundoj — kaj eble inter ili… Ĉe tiu ĉi penso mi eklaŭtigis krion.

Mia ĉambristino, Betti, alkuris timigita. Ŝi estis aŭdinta mian krion.

„Pro Dio, grafina Moŝto, kio okazis?“ ŝi demandis tute tremante.

Mi rigardis la junulinon: ŝi ankaŭ havis pro plorado ruĝajn okulojn. Mi divenis — ŝi jam sciis la novaĵon, kaj ŝia fianĉo estis soldato. Ŝajnis al mi, kvazaŭ mi devus preni ŝin sur mian koron kiel fratinon pro malfeliĉo.

„Ne estas grave, mia infano“, mi diris dolĉe… „Kiuj foriras, revenos —“

„Ha, via grafina Moŝto, ne ĉiuj,“ ŝi respondis ree ekplorante.

Nun alvenis mia onklino, kaj Betti eliris.

„Mi venas por vin konsoli, Marta,“ diris la maljunulino, ĉirkaŭprenante min, „kaj por prediki al vi rezignacion.“

„Vi do scias?“

„La tuta urbo scias… Regas granda ĝojo, ĉi tiu milito estas tre populara.“

„Ĝojo, onklino Maria?“

„Nu jes, ĉe tiuj, kiuj ne havas amatan familianon formarŝontan. Ke vi estas malĝoja, mi bone konjektis, kaj pro tio mi venis. Via patro ankaŭ tuj alvenos, ne por konsoli, sed por gratuli: li ĝojegas pro la milito kaj opinias, ke estas bonega ŝanco por Arno, ke li povas partopreni. Verdire li estas prava… por soldato ne estas pli bona afero ol milito. Tiamaniere vi ankaŭ devas ĝin konsideri, kara infano — plenumo de ofica devo ĉion superas. Kio devas esti —“

„Jes, vi estas prava, onklino, kio devas esti — kio estas neŝanĝebla —“

„Kio estas laŭ la volo de Dio“ — enmetis onklino Maria plifortigante.

„Tion oni devas elteni submetiĝe kaj kuraĝe.“

„Bone, Marta. Ĉio ja alvenas kiel ĝi estas neŝanĝeble antaŭfiksita de la ĉioscia, ĉiam bonfara Providenco. La morthoro de ĉiu homo estas fiksita jam depost lia naskiĝa horo. Kaj ne preĝos tiom multe kaj fervore por niaj karaj militistoj —“

Mi ne povis diskuti la kontraŭdiron entenatan en la du supozoj: ke la morto povas esti determinita kaj samtempe evitota per preĝoj. Mi mem ĝin ne komprenis, kaj dank’ al mia edukado, mi havis la konfuzan konscion, ke oni ne devas ekrezoni pri tiaj sanktaj temoj. Se mi estus espriminta tiajn skrupulojn antaŭ mia onklino, mi ŝin estus treege ofendinta. Nenio ŝin plej grave ofendis, ol laŭraciaj duboj pri certaj demandoj. „Ne pensi pri ili“ estas la konvena ordono rilate al la misteroj. Kiel la kortega kutimo malpermesas adresi demandojn al la reĝo, estas ankaŭ speco de blasfema rompo de etiketo, se oni provas esplori dogmon. Cetere „ni pripensi“ estas tre facile plenumebla ordono, kaj en tiu ĉi okazo mi volonte ĝin obeis; mi do ne komencis diskuton kun onklino, sed kontraŭe alkroĉiĝis al la konsolo entenata en la konsilo pri preĝo. Jes, dum la tuta daŭro de la forestado de mia edzo, mi tiom piege petegos la protekton de la ĉielo, ke ĝi certe deturnos de Arno ĉiujn alflugantajn kuglojn… Deturnos — kien? Al la brusto de aliulo, por kiu sendube iu ankaŭ preĝas?… Kaj kio estis montrita al mi en la fizikaj lecionoj pri la ekzakte difineblaj, senerare funkciantaj efikoj de la materiaj objektoj kaj ties movoj?… Denove alia dubo? For, for!

„Jes, onklino“, mi diris laŭte, por rompi tiujn kontraŭdirojn kruciĝantajn en mia spirito, „jes, ni diligente preĝu, kaj Dio plenumos nian peton: Arno restos nevundita.“

„Jen, infano, vi vidas, ke en malfacilaj horoj la animo tamen rifuĝas al la religio… Eble la bona Dio sendas al vi tiun ĉi malfeliĉon, por ke vi forigu vian kutiman indiferentecon.“

Ankaŭ pri tio mi ne tute povis konsenti, ke la malkonsento inter Aŭstrio kaj Sardinujo devenanta de la krimuja milito, ĉiuj traktatoj, la starigo de l’ ultimato kaj la rifuzo de ĝi, estis aranĝitaj de Dio nur por favore influi mian indiferentan pensmanieron.

Sed estus estinta maldece, esprimi ankaŭ ĉi tiun dubon. Kiam iu uzas la dian nomon, tio aldonas al la kun ĝi kunligita esprimo certan edifan imunecon. Rilate al la riproĉita indiferenteco, la kulpigo estis iomete rajtigita. La religieco de onklino Maria elvenis el profunda koro, dum mi estis nur supraĵe pia. Mia patro estis en tiu ĉi rilato tute indiferenta, same mia edzo; mi do nek de unu, nek de alia estis ricevinta stimulon al religia fervoro. Enprofundiĝi en la eklezian dogmaron, mi neniam kapablis, kaj mi ĝin ne kontraŭstaris nur dank’ al principo de „nepripensado“. Mi ja ĉiudimanĉe iris al la meso kaj ĉiujare al konfeso; ĉe ambaŭ ceremonioj mi estis plena je respekto kaj piegeco; sed tamen ĉio ĉi estis pli malpli kvazaŭ plenumo de etiketo konvena al mia rango; mi plenumis la religiajn devojn kun la sama korekteco, kun kiu mi ĉe la kortegaj baloj dancis laŭ la figuroj de la „lanciers“ kaj faris la kortegan riverencon, kiam la imperiestrino eniris la ĉambregon. Nia kastela kapelano en malsupra Aŭstrio ne povis ion riproĉi al mi; sed la kulpigo de la onklino restis plene rajtigita.

„Jes, mia infano“, ŝi daŭrigis, „en feliĉo kaj bonfarto la homoj facile forgesas sian savinton — sed kiam malsano aŭ mortdanĝero nin ĉagrenas kaj malesperigas —“

Tiamaniere ŝi ankoraŭ longtempe estus daŭriginta, sed subite la pordo malfermiĝis, kaj mia patro ekscitite eniris:

„Hura! nun ĝi komenciĝas!“ estas lia saluto. „Ili deziras bastonadon, la sentaŭguloj? — Nu ili ĝin havos — ili ĝin havos.“

Estis nun epoko treege maltrankvila. La milito fariĝas realaĵo. Oni forgesas, ke estas du aroj da homoj, kiuj iras por sin reciproke bati, kaj oni konsideras la okazaĵon kiel faron de iu supera tria aganto, kiu devigas la du arojn interbatali. La tuta respondeco falas sur tiun potencon, kiu ne dependas de aparta homa volo, kaj kiu siaflanke nur plenumas la jam difinitajn destinojn de la popoloj. Tio do estas la malklara kaj respektata ideo de la milito, kiun havas la plimulto de la homoj, kaj kiu estis ankaŭ la mia. Mi tute ne sentis abomenon al la militado, sed mi nur suferis je la penso, ke mia amata edzo devos sin elmeti al la danĝero kaj mi resti en soleco kaj maltrankvilo. Mi rememoris ĉiujn miajn malnovajn impresojn de la tempo, kiam mi studadis historion, por min kuraĝigi kaj entuziasmigi per la penso, ke estas la plej alta homa devo, kiu alvokas mian karulon, kaj ke tio havigos al li la eblecon, akiri gloron kaj honoron. Mi nun vivis meze de historia epoko: tio ankaŭ estis kuraĝiga penso. Ĉar depost Herodoto kaj Tacito ĝis la nuntempaj historiistoj la militoj ĉiam estis prezentataj kiel la plej gravaj okazintaĵoj, mi opiniis, ke nun ankaŭ estis okazanta tia fazo de monda historio, laŭ kiu estontaj historiistoj nomos apartan ĉapitrotitolon.

Tiu ĉi entuziasma, deliranta sento estis la ĝenerale reganta. Oni parolis pri nenio alia en la salonoj kaj sur la stratoj, pri nenio alia oni legis en la ĵurnaloj, preĝis por nenio alia en la preĝejoj: kien ajn oni iris, ĉie la samaj ekscititaj vizaĝoj kaj la samaj viglaj interparoladoj pri la militaj eventualaĵoj. Ĉio cetera, kiu alitempe interesas la homojn: teatro, arto, aliaj aferoj — estis nun konsiderata kiel tute flanka. Oni sentis, kvazaŭ oni ne rajtus pensi pri io alia dum tia grava, historia okazaĵo. Kaj la diversaj militaj ordonoj kun la konataj fieraj kaj gloron promesantaj frazoj; kaj la trupoj formarŝantaj je l’ sonoj de la muziko kun flirtaj standardoj; kaj la ĵurnalartikoloj kaj publikaj paroladoj lojale kaj fervore patriotaj; tiu ĉi konstanta alvoko al virto, honoro, devo kuraĝo, memofero ; tiuj ĉi reciprokaj certigoj, ke oni estas la nacio plej nevenkebla, plej kuraĝa, destinata por granda plivastiĝo de potenco, la plej bona kaj plej nobla nacio! Ĉio ĉi disvastigas heroan atmosferon, plenigas la tutan loĝantaron per fiero kaj kredigas ĉiun individuon, ke li estas granda ano en granda epoko.

Oni konfesas, ke malbonaj ecoj, kiel avido al akiro kaj al batalado, malamo, krueleco, ruzo, troviĝas kaj montriĝas en la milito, sed ĉiam nur ĉe la malamiko. Ties malboneco estas evidenta. Ne konsiderante la neeviteblecon de la ĵus komencita militiro kaj la profiton, kiu sendube rezultos de ĝi por la patrujo, la malvenko de l’ kontraŭulo estas morala fakto, puno plenumita de la genio de la civilizacio… Tiuj Italoj, kia mallaborema, malverdirema, facilanima, fanfarona popolo! Kaj tiu Louis Napoleon — kia miksaĵo de gloramo kaj intrigemo. Kiam, la 29an de Aprilo, li publikigis sian militmanifeston kun la devizo: „Italujo libera ĝis la Adriata maro“, kian indignegon tio naskis ĉe ni! Mi tiam permesis al mi, fari rimarketon, ke vere tio estis sinforgesema, bela ideo, kiu devus plaĉi al italaj patriotoj; sed tuj oni min silentigis. Estis malpermesate tuŝi la dogmon: „Louis Napoleon estas malbonulo“, dum li estis „la malamiko“; kio ajn devenis de li, estis malbona per si mem. Alia dubeto naskiĝis en mia spirito: Mi estis rimarkinta, ke en ĉiuj militraportoj la simpatio kaj admiro estis ĉiam por la partio, kiu penadis sin liberigi de l’ jugo fremda kaj batalis por libereco. Certe, mi ne bone komprenis la sencon de la vorto „jugo“, nek tiun de la tiom entuziasme prikantata vorto „libereco“; sed ĉi tio estis por mi tute klara: La sopiro al la liberiĝo tiuĉifoje ne estis ĉe la flanko de la Aŭstrianoj, sed ĉe tiu de la Italoj. Sed ankaŭ pro tiuj timeme pripensitaj kaj ankoraŭ pli timeme esprimitaj skrupuloj mi estis tre akre mallaŭdata. Mi, malfeliĉulino, denove estis tuŝinta sanktegan aksiomon, nome, ke nia registaro — t. e. tiu, sub kiu oni okaze naskiĝis — neniam povas fariĝi jugo, sed nur beno, ke tiuj, kiuj volas disiĝi de „ni“ ne estas batalantoj por libereco, sed nur ribelantoj, kaj ke entute kaj en ĉiuj cirkonstancoj „ni“ ĉiam kaj ĉie estas plene rajtigitaj.

La unuajn tagojn de Majo — feliĉe ili estis malvarmaj, pluvaj tagoj, ĉar sunbrila, printempa vetero estus kaŭzinta kontraston ankoraŭ pli doloran — formarŝis la regimento, al kiu aliĝis Arno. Je la sepa horo matene… ha, la antaŭa nokto estis terura! Se la karulo estus foririnta nur al sendanĝera negoca vojaĝo, mi estus estinta tre malĝoja — disiĝo tiom dolorigas. — sed al la milito! kontraŭiri la kuglojn de la malamikaj pafilegoj!… Kial mi en tiu nokto tute ne kapablis percepti la altan, historian signifon de la milito, sed nur ties morton minacantajn teruraĵojn?

Arno dormis kviete spirante, kun gaja vizaĝesprimo li kuŝis tie. Mi estis ekbruliginta novan kandelon kaj ĝin metinta malantaŭ ŝirmilon, ĉar mi nun ne povis resti en mallumo. Dormi dum tiu ĉi lasta nokto, mi kompreneble ne povis. Do mi devis almenaŭ la tutan tempon rigardadi lian karan vizaĝon. Vestita per ĉambra robo, mi kuŝis sur mia lito; apogante la kubuton sur la kusenon, la mentonon sur la manplato, mi rigardis la dormanton kaj silente ploradis… Ho, kiom multe mi vin amas, mia solamato — kaj vi min forlasos… Kial do la sorto estas tiom kruela? Kiel mi vivos sen vi? Revenu baldaŭ! Ho Dio, mia bona Dio, kompatema patro tie supre — revenigu lin baldaŭ — lin kaj ĉiujn… Faru, ke baldaŭ estu paco… Kial do ne povas ĉiam esti paco?… Ni estis tiom feliĉaj… eble tro feliĉaj… ne devas esti sur tero perfekta feliĉo… Ho, feliĉego, se li revenus hejmen nevundita kaj ree tiamaniere kuŝus apud mi kaj ne minacus disiĝo por la venonta mateno… Kiel trankvile li dormas — ho vi, mia kuraĝa karulo! Sed kiamaniere vi dormos tie? Tie ne estos mola lito por vi — tie vi estos devigata kuŝi sur malmola, malseka tero… eble en foso — senhelpa — vundita…“ Tion pensante, mi ne povis fari alie ol imagi sur lia frunto malfermitan sabrovundon, el kiu la sango elfluadas, aŭ kuglotruon en lia brusto… kaj brulanta doloro ekkaptis min pro kompato. Kiel volonte mi lin ĉirkaŭprenus kaj kisus, sed mi ne devis lin veki; li bezonis tiun fortigantan dormon. Nur ses horojn plue… tik-tak-tik-tak: senkompate kaj certe la tempo rapidas al ĉia celo. Tiu ĉi indiferenta tik-tak min suferigis. Ankaŭ la kandelo bruladis tiel same indiferente malantaŭ sia ŝirmilo, kiel tikadis la horloĝo kun sia stulta, senmova, bronza Amoro… Ĉu do ĉiuj ĉi objektoj ne komprenis, ke tio estas la lasta nokto? Miaj larmoplenaj okuloj ekfermiĝis, la konscio iom post iom malaperis kaj, mallevinte la kapon sur la kusenon, mi tamen mem ekdormis. Sed ĉiam nur dum malmulte da tempo. Apenaŭ mi estis komencinta konfuzan sonĝon, kiam mia koro subite kuntiriĝis kaj mi vekiĝis kun la terursento, kiun oni havas estante vekita de l’ alvoko al helpo aŭ de l’ krio; brulas!… Adiaŭ, adiaŭ! estis la alarmo.

Kiam la dekan aŭ dekduan fojon mi tiamaniere ekvekiĝis el la dormo, tagiĝis kaj la kandelo ankoraŭ flagris. Iu frapis al la pordo.

„La sesa, S-ro superleŭtenanto“, anoncis la servosoldato komisiita veki ĝustatempe.

Arno leviĝis… Nun do estas veninta la horo — ni devos diri la ĝemplenan vorton „adiaŭ“.

Ni estis decidintaj, ke mi lin ne akompanos al la stacidomo. Unu plua kvaronhoro de kunestado ne estis grava afero, kaj mi ne volis montri al fremduloj la doloron de la lasta disiĝo. Mi volis esti sola en mia ĉambro post la adiaŭa kiso, por povi ĵeti min teren — por povi laŭte plorkrii.

Arno rapide sin vestis, samtempe dirante al mi ĉiuspecajn konsolajn vortojn: „Brava, Marta! Post ne pli ol du monatoj la afero estos finita kaj mi estos hejme… Ne timu — el mil kugloj unu sola trafas, kaj tiu ĉi ne devige trafos min… Aliaj ankaŭ revenis el la milito; vidu vian patron. La afero devis okazi iun fojon. Certe vi ne edziniĝis kun husara oficiro, opiniante, ke lia profesio estas la kulturado de hiacintoj? Mi ofte skribos al vi, kiel eble plej ofte, kaj sciigos vin, kiel vigle kaj gaje progresas la militirado. Se io malbona estus destinita por mi, mi ne povus senti min tiel bonhumora… mi nur iras gajni ordenon… Vi nur bone atentu vin mem kaj nian Ruru’on, kiu, se mi avansos, ankaŭ rangaltiĝos je unu grado. Salutu lin de mi… mi ne volas ripeti la hieraŭan adiaŭon… Estos iam plezuro por li, kiam lia patro rakontos al li, ke en la jaro 59 li ĉeestis la famajn italajn venkojn.“

Mi avide aŭskultis lin. Tia parolado plena je konfido trankviligis min. Li ja foriris volonte kaj ĝoje — mia ĉagreno estis do egoista, do malrajtigita — tiu ĉi penso donos al mi la forton ĝin suferi.

Denove frapo al la pordo.

„Estas jam tempo, S-ro superleŭtenanto.“

„Mi estas preta — tuj.“ Li etendis la brakojn. „Nun do, Marta, mia edzino, karulino mia —“ Mi jam estis sur lia brusto. Paroli mi ne kapablis. La vorto „adiaŭ“ ne volis forlasi miajn lipojn — mi sentis, ke dirante tiun vorton, mi perdus mian egalanimecon, kaj mi ne devis malhelpi la trankvilon kaj bonhumoron de lia foriro. La eksplodon de mia doloro mi prokrastis — kvazaŭ specon de rekompenco — ĝis kiam mi estos sola.

Sed nun li ĝin diris, la korŝirantan vorton: „Adiaŭ, mia trezoro, adiaŭ!“ kaj li amplene premis sian buŝon sur mian.

Ni tute ne povis nin malligi el tiu ĉi ĉirkaŭpreno — ĉar ĝi estis la lasta! Jen subite mi sentas kiel liaj lipoj tremetas, lia brusto konvulsie leviĝas… kaj — min liberigante, li kovras sian vizaĝon per la du manoj kaj laŭte ploregas.

Tio estis tro multe por mi. Mi timis fariĝi freneza. „Arno, Arno“, mi ekkriis ĉirkaŭprenante lin: „Restu, restu!“ Mi sciis, ke mi postulas ion neeblan, tamen mi obstine kriis: „Restu, restu!“

„S-ro superleŭtenanto“, aŭdiĝis ekstere, „urĝegas.“

Ankoraŭ unu kison — la tutlastan — kaj li rapidegis for.

* *
*

Ĉarpion prepari, legi gazetajn raportojn, sur landkarton piki pingloflagetojn, por sekvi la movojn de la du armeoj kaj per ili solvi ŝakproblemojn, kiel: „Aŭstrio komencas kaj matigas per la kvara movo“ ; en la preĝejo fervore preĝi por la amatoj kaj por la venko de la patrujaj armiloj; paroli pri nenio alia ol pri la sciigoj el le milita scenejo: tio nun plenigis mian ekziston kaj tiun de miaj parencoj kaj konatoj. La vivo kun siaj ceteraj interesoj ŝajnis kvazaŭ interrompita dum la daŭro de la militiro; nenio havis gravecon, eĉ preskaŭ realecon, krom la demando „kiel kaj kiam finiĝos la milito.“ Oni manĝadis, oni trinkadis, oni legadis, oni zorgadis pri siaj aferoj; sed ĉio ĉi vere ne valoris — unu afero estis valorega: la telegramoj el Italujo.

Miaj plej grandaj plezuroj kompreneble estis la sciigoj, kiujn mi ricevis de Arno. Ili estis tre mallongaj — la leterskribado neniam estis lia forta eco —; sed tamen ili alportis al mi la plej ĝojigan ateston: viva, nevundita. Bedaŭrinde tiuj ĉi leteroj kaj depeŝoj ne povis alveni tre regule, ĉar la komunikaĵoj estis ofte interrompitaj, aŭ, se ie okazis batalo — la servo de la milita poŝto estis malpermesita.

Se kelkaj tagoj pasis, ne alportante al mi sciigojn de Arno kaj la listo de la mortintoj estis publikigita — kun kia maltrankvilo mi legis la nomojn! La unuan fojon, vidante ke la nomo Arno Dotzky ne troviĝis inter ili, mi kunmetis la manojn kaj diris laŭte: „Mia Dio, mi dankas vin!“ Sed apenaŭ mi estis dirinta la vortojn, kiam ili sonis al mi kiel akra dissonado. Mi reprenis la folion en mian manon kaj ree tralegis la nomaron. Do tial ke Adolf Schmidt kaj Karl Müller kaj multaj aliaj mortis — sed ne Arno Dotzky, mi dankis Dion? Do la sama danko estus prave altigita al ĉielo el la koro de tiuj, kiuj tremis pri Schmidt kaj Müller, se ili estus vidintaj la nomon Dotzky, anstataŭ tiujn nomojn? Kaj kial mia danko estus pli agrabla al Dio ol ilia? Jes — la dissonado de mia preĝo estis la aroganteco kaj la egoismo entenataj en mia penso, ke Dio indulgis Dotzky’on por plaĉi al mi, kaj en mia danko pro tio, ke ne mi ploras, sed nur la patrino de Schmidt kaj la fianĉino de Müller, kaj kvindek aliaj…

La saman tagon mi denove ricevis leteron de Arno:

„Hieraŭ okazis vigla batalo. — Bedaŭrinde — bedaŭrinde malvenko. Sed trankviliĝu, mia amata Marta, la proksima batalo donos al ni la venkon. Ĝi estis mia unua serioza afero. Mi staris meze de densa kuglohajlo — stranga sento!… tion mi rakontos buŝe — estas terure. La kompatindaj homoj; ili falas ĉirkaŭ ni, kaj oni devas ilin lasi kuŝantaj, malgraŭ ilia plenda ĝemado. — C’est la guerre ! Ĝis baldaŭa revido, karulino. Kiam ni diktos la kondiĉojn de la paco en Torino, vi venos kuniĝi kun mi. Intertempe onklino Maria bonvolu zorgi pri nia malgranda kaporalo.“

Se la riveco de tiaj leteroj estis la sunaj momentoj de mia ekzisto, la plej nigraj ombroj de ĝi estis miaj noktoj. Kiam mi vekiĝis el feliĉa, forgesiga sonĝo kaj rememoris la realaĵon kun ĝia terura ebleco, mi estis kaptita de preskaŭ netolerebla suferado, kaj mi dum horoj ne povis ree ekdormi. La ideo, kiu min tute posedis estis, ke Arno eble nun kuŝas en foso, ĝemante kaj mortante — petante guton da akvo — min sopire alvokante… La sola rimedo por min kvietigi estis, ke mi perforte imagis la scenon de lia reveno. Ĝi ja estis tiel same verŝajna — eĉ multe pli verŝajna, ol soleca morto — kaj nun mi imagis, kiel li rapidas en la ĉambron kaj kiel mi alflugas al lia koro — kaj kiel poste mi lin kondukas al Ruru, kaj kiel feliĉaj kaj ĝojaj ni ree povas esti kune…

Mia patro estis tre malĝoja. Unu malbona sciigo sekvis la alian. Unue Montebello, poste Maĝenta. Ne nur li — tuta Wien estis malgaja. Komence oni esperis, ke seninterrompaj sciigoj pri venko okazigos ornamadon de la domoj per flagoj kaj kantadon de Te deum; sed kontraŭe : la flagoj flirtadis kaj la pastroj kantadis en Torino… Tie oni diradis: „Sinjoro Dio, mi laŭdas vin, ke vi nin helpis, venki la malbonajn Tedeschi.“

„Ĉu vi ne opinias, paĉjo“ mi demandis „ke se nova malvenko okazus por ni, oni kontraktus pacon? Tiuokaze mi desirus ke…“

„Ĉu vi ne hontas tion diri? Prefere fariĝus sepjara, tridekjara milito. Estas necese, ke fine ni diktu la kondiĉojn de la paco. Pro kio oni do militiras, certe ne pro tio, ke ĉio baldaŭ finiĝu — alie oni povus resti hejme.“

„Tio ja estus plej bona“, mi ekĝemis.

„Kiel malkuraĝaj vi estas, vi virinoj! Eĉ vi, kiu ricevis tiel bonajn principojn pri patriotismo kaj honoro — vi estas nun tute senkuraĝa kaj ŝatas vian personan trankvilon pli ol la bonstaton kaj gloron de la lando.“

„Jes, se mi ne tiom amus mian Arno!“

„Amo al edzo — al la familio — tio estas je belega afero… sed ĝi devas veni nur en dua vico.“

„Ĉu ĝi devas?…“

* *
*

La listo de la mortintoj jam prezentis kelkajn nomojn de oficiroj, kiujn mi persone konis, inter aliaj tiun de la filo — la sola — de maljuna sinjorino de mi tre estimata.

Iun tagon mi volis viziti la malfeliĉulinon. Estis por mi malfacila, dolora irado. Ĉu mi kapablus ŝin konsoli? Ne pli ol plori kune kun ŝi. Sed tio estis amdevo — tial mi ekiris.

Alveninte antaŭ la domo de S-ino Ullsmann, mi longe hezitis antaŭ ol mi sonorigis. La lastan fojon, kiam mi tien ĉi venis, estis por gaja dancadeto. La afabla maljuna dommastrino estis tiam mem plena je gajeco: „Marta“, ŝi diris al mi en la daŭro de la vespero, „ni estas la du plej eviindaj virinoj en Wien: vi havas la plej belan edzon, kaj mi la plej bonan filon.“ — Kaj hodiaŭ? Mi ankoraŭ posedas mian edzon… Kiu scias? La bomboj kaj grenadoj tie senĉese flugadas, la ĵus pasinta minuto eble min vidvinigis… Kaj mi komencis plori antaŭ la pordo. — Tio estis ja la plej bona preparado al tia melankolia vizito. Mi sonorigis, neniu venis. Mi duan fojon sonorigis. Ankoraŭ neniu.

Tiam iu montris la kapon el alia pordo: „Vi vane sonorigas, fraŭlino, la loĝejo estas senhoma.“

„Kion vi diras? Ĉu S-ino Ullsmann forlasis sian domon?“

„Transportita en frenezulejon antaŭ tri tagoj.“ Kaj la kapo malaperis malantaŭ la pordo refermita.

Dum kelkaj minutoj mi restis senmova sur la sama loko, kaj antaŭ mia interna okulo montriĝis la scenoj okazintaj ĉi tie. Ĝis kia grado la kompatinda virino suferis, antaŭ ol ŝia sufero fariĝis frenezeco! Kaj mia patro deziris, ke la milito daŭru tridek jarojn — por la bono de la lando… Kiom da patrinoj tiam malesperus en la lando?

Profundege emociita, mi malsupreniris la ŝtuparon. Mi decidis fari alian viziton al juna amikino, kies edzo kiel la mia estis sur la milita scenejo.

Mia vojo kondukis min tra la „Herrengasse“, preter la konstruaĵo, kie la patriota helpunuiĝo estis lokiginta siajn oficejojn. Tiam ankoraŭ ne ekzistis la „Ĝeneva Konvencio“ nek la „Ruĝa Kruco“, kaj kiel antaŭulo de tiuj humanaj institucioj fondiĝis tiu ĉi helpa unuiĝo, kies tasko estis, akcepti ĉiuspecajn donacojn kiel monon, tolaĵon, ĉarpion, ligaĵojn k. t. p. por la kompatindaj vunditoj, kaj transporti ilin al la loko de la milito. De ĉiuj partoj la donacoj sufiĉege alfluadis; oni bezonis tutajn magazenojn por ilin lokigi; kaj apenaŭ la diversaj provizaĵoj estis pakitaj kaj forsenditaj, kiam novaj ree amasiĝis.

Mi eniris; mi deziregis transdoni al la komitato la sumon, kiun mi havis en mia monujo. Eble ĝi povus alporti helpon kaj savon al iu suferanta soldato — kaj gardi lian patrinon kontraŭ frenezeco.

Mi konis la prezidanton. „Ĉu princo Colloredo ĉeestas?“ mi demandis la pordiston.

„Tiumomente ne. Nur la vicprezidanto, barono Suttner, estas supre. Li montris al mi la vojon al la loko, kie oni akceptis la mondonacojn. Mi devis trairi kelkajn ĉambrojn, kie sur longaj tabloj la pakaĵoj kuŝis, unu apud la alia. Amasoj da tolaĵoj, cigaroj, tabako — kaj precipe montoj da ĉarpio…“ Mi ekfrosttremis. Kiom da vundoj devos sangadi, por esti kovrotaj per tiom da ŝirita tolo? „Kaj tamen mia patro“, mi ree pensis, „deziris, ke por la bono de la lando la milito daŭru ankoraŭ tridek jarojn? Kiom multe da filoj de la lando tiam pereus pro siaj vundoj!“

La barono danke akceptis mian donacon kaj kompleze sciigis min pri la agadoj de la unuiĝo. Estis ĝojige kaj konsolige, aŭdi, kiom da bono fariĝis. Jen alvenis la poŝtisto kun leteroj anoncantaj, ke du puŝveturiloj plenaj je sendaĵoj el la provincoj estas transdonotaj. Mi sidiĝis sur sofon, por atendi la enportadon de la pakaĵoj. Sed oni ilin metis en alian ĉambron. Nun eniris tre maljuna sinjoro, kiu laŭ sintenado ŝajnis esti eksmilitisto.