Originala Verkaro/V/54

by L. Zamenhof kaj Louis Couturat

N-ro 54.

10. IX. 1913

Al la redaktoro de „La Ondo de Esperanto“
(Pri la „Delegacio“)

Wüster: Del Ondo

„La Ondo de Esperanto“ V. 1913, n-ro. 11, paĝ. 170—174.

 Kara redaktoro! — Vi revenas al la temo, pri kiu mi jam ofte diris, ke mi ne volas paroli pri ĝi. Ĉar krom vi ankaŭ aliaj personoj tro ofte ripetas al mi la samajn demandojn, tial mi cedas nun al via insistado kaj mi donos al vi respondon, kiun — se vi deziras — vi povas publikigi; sed mi kore petas vin kaj ankaŭ ĉiujn aliajn miajn korespondantojn, ke oni ne devigu min pli paroli pri tiu temo.

Vi demandas min, kial mi kaj preskaŭ la tuta esperantistaro subtenis la aranĝintojn de la tiel nomata „Delegacio“; la respondo estas tute simpla: ĉar dank’ al la konstantaj kaj sennombraj asertoj de s-ro Couturat ni havis plenan konfidon al li, ni estis plene konvinkitaj, ke li havas la plej purajn intencojn, ke li laboras senambicie nur por la fortikigo de komuna interkonsento kaj interhelpo, kaj ĝis la lasta momento ni ne havis eĉ la plej malgrandan suspekton, ke li havas ian kaŝitan intencon. Sub la influo de liaj konstantaj asertoj ni estis plene konvinkitaj ke lia sola celado estas nur: 1. aŭ akiri por nia movado ian „grandegan aŭtoritaton“ (la Tutmondan Ligon de Akademioj), kiu — kiel mi tiam naive kaj tute malprave opiniis — per unu fojo centobligus nian forton, 2. aŭ — se tia forto ne estos akirebla — montri per senpartia esploro al ĉiuj nesciantoj tiun vojon, kiu estas la plej fidinda kaj plej certa por la atingo de nia celo, por ke ĉiuj amikoj de la ideo povu aliĝi al la ĉefa armeo, ne perdante siajn fortojn per diseco kaj per palpado en mallumo. Neniu el ni povis eĉ por unu momento suspekti, ke kaŝite estas preparata por ni ia surprizo, ke baldaŭ, kiam s-ro Couturat pensos, ke li estas sufiĉe forta, li subite ŝanĝos la tonon kaj diros: la plej alta aŭtoritato, kiun devas obei ĉiuj mondlingvanoj, estas mi kaj miaj kunuloj; neniigu ĉion, kion vi ĝis nun akiris per malfacila laborado kaj rekomencu la laboron tute denove laŭ niaj ordonoj.

Por ke vi povu almenaŭ iomete vidi, en kia lumo s-ro Couturat prezentadis al ni siajn intencojn, mi donas ĉi tie por ekzemplo eltiron el unu el la multaj leteroj, kiujn li skribis al mi. Mi neniam tion farus, ĉar la publikigadon de privataj leteroj mi rigardas kiel aferon malhonestan; sed ĉar malgraŭ mia sesjara silentado s-ro Couturat kaj liaj kunuloj konstante min atakas, insultas, kalumnias, publikigas senpermese pecojn el miaj leteroj, kripligante ilian sencon, k.t.p., tial mi bedaŭrinde estas devigata almenaŭ unu fojon publikigi eltiron el la leteroj de s-ro Couturat, por ke oni almenaŭ iomete eksciu la veran historion de la afero.

Antaŭe mi donas malgrandan klarigon. Decidinte aranĝi la „Komitaton de la Delegacio“, s-ro Couturat petis rektoron Boirac, ke li fariĝu membro de la Komitato. Ĉar videble la ĉefaj francaj esperantistoj jam havis ian suspekton, s-ro Boirac ne volis akcepti la proponitan rolon, malgraŭ la asertoj de s-ro Couturat, ke s-ro Boirac eniros en la Komitaton ne kiel prezidanto de la Lingva Komitato, sed nur kiel persono tute privata, kaj malgraŭ la ripetataj certigoj, ke lia eniro en la Komitaton prezentas absolute nenian danĝeron por Esperanto! Vidante la kontraŭstaron de s-ro Boirac, s-ro Couturat sin turnis kun longaj leteroj al mi, petante, ke mi admonu s-ron Boirac. Mi respondis, ke mi ankaŭ opinias, ke ni, esperantistoj, devas nin teni tute flanke de la Delegacia Komitato^[1], ĉar: se la Delegacia Komitato rekomendos Esperanton, tio alportos al Esperanto nenian utilon, ĉar la mondo diros, ke la esperantistoj mem aranĝis komedian elekton; sed se la Komitato eble faros ian decidon eraran, la partopreno de la esperantistoj povas alporti al ni tre grandan malutilon. Tamen, cedante al la insistaj asertoj de s-ro Couturat, ke al Esperanto minacas absolute nenia danĝero, mi fine plenumis lian deziron kaj konsilis al s-ro Boirac, ke li (ne kiel komisiito de la esperantistaro, sed nur kiel persono tute privata) eniru en la Komitaton.

Ke la Delegacia Komitato faros tian agon, kian ĝi poste faris, tion mi, naive kredante al la simpla logiko kaj plene konfidante al la aranĝanto kaj vera direktanto de la Komitato kaj al liaj konstantaj asertoj, ne povis sonĝi eĉ unu momenton. La sola, kion mi timis, estis nur, ke la Komitato eble donos al sia decido ne sufiĉe pripensitan kaj ne sufiĉe singardan formon. Pri tio mi korespondis kun s-ro Couturat. Profunde kredante, ke la direktantoj de la Komitato pensas nur pri la bono de nia ideo, mi konsilis ekzemple, ke se la Komitato trovos dezirindaj iajn plibonigojn en Esperanto, ĝi ne diru tion mallerte en sia decido (por ke la mondo ne diru, ke uzebla lingvo ne ekzistas), sed ĝi transdonu siajn konsilojn al nia Lingva Komitato, por ke tiu ĉi lasta esploru la aferon kaj, se tio montriĝos utila, plenumu la konsilojn (ne postulojn!) en la singarda kaj senrompa maniero, montrita en la antaŭparolo al la „Fundamento“. (Vi vidos malsupre, kion pri tio s-ro Couturat diris, kaj komparu ĝin kun tio, kion li faris!) Mi konsilis, ke, por ne senkuraĝigi la mondon per malĝusta timo, ke ekzistas iaj diversaj mondlingvaj movadoj, la Komitato ne diru en sia decido, ke ĝi „elektis“ Esperanton inter multaj konkurantoj, sed ke ĝi „esploris“ la mondlingvan demandon kaj trovis, ke la sole ĝusta vojo estas tia-tia (vi vidos malsupre, kiel bone oni komprenis kaj aprobis mian opinion, kaj… vi scias, kiel oni poste falsis la sencon de miaj vortoj kaj ripetadis, ke se la Delegacia Komitato ne „elektis“, sed ellaboris novan lingvon, ĝi agis laŭ mia deziro).

Jen estas eltiro el letero, kiun s-ro Couturat skribis al mi la 18-an de Januaro 1907^[2]:

Monsieur et cher Maître,

 Nous vous remercions de vos sages conseils, et nous sommes d’autant mieux disposés à les suivre, qu’ils sont entièrement conformes à nos intentions et à notre plan…

… Il va sans dire que le Comité emploierait pas les formules maladroites que vous craignez, mais une formule, qui indiquerait nettement qu’il n’y a qu’une seule langue qui puisse servir à… et qu’on puisse recommander à… Quant à l’hypothèse où notre Comité accepterait en principe une autre langue que l’Esp., permettez-moi de ne pas y tenir compte, tout elle est improbable ou plutôt impossible. Il faudrait que nous eussions bien mal choisi les membres du Comité, ou qu’ils fussent tous des parfaits comédiens, pour que leur décision ne soit pas celle que vous désirez comme nous.

Toute la question se réduit à celle-ci: l’Espéranto sera-t-il adopté avec ou sans plibonigoj?…

Eh bien! il est clair que ce n’est pas notre Comité qui peut les déterminer en détail, et jamais nous n’avons pensé à lui confier une pareille tâche: voici comment nous concevons qu’il procéderait. Il vous consulterait d’abord; puis, une fois que vous seriez d’accord avec lui sur le principe des réformes (petites ou grandes) à effectuer, il vous chargerait de les étudier en détail, d’en examiner toutes les conséquences et répercussions possibles, et de lui présenter un rapport qu’il n’aurait qu’ à approuver. Je dis qu’il s’adresserait d’abord à vous, parce que le Lingva Komitato, nommé par vous, n’a qu’une autorité subordonée à la vôtre, tant aux yeux de l’Esperantistaro qu’aux yeux des profanes, et que votre approbation et votre concours suffiraient à imposer à l’Esperantistaro les modifications que vous jugerez utiles. Mais si vous vouliez vous décharger d’une partie de la responsabilité, ou simplement faire appel aux lumières de vos meilleurs adeptes, vous pourriez vous adjoindre, pour mettre à l’étude et préparer les réformes, un petit Comité de 10 à 20 membres choisis par vous dans le L. K. (car celui-ci est trop nombreux pour pouvoir faire un travail utile et assez rapide; et d’ailleurs, ses membres sont loin de posséder tous la même compétence). S’il vous paraissait délicat de faire ce choix vous-même, alors notre Comité ne ferait qu’indiquer les points sur lesquels il y aurait lieu d’étudier les réformes, et sanctionner les propositions que vous lui apporteriez après étude et examen fait par votre Comité. Ainsi, non seulement votre autorité serait entièrement respectée aux yeux des Espérantistes, mais votre compétence d’auteur serait mise à contribution de la manière la plus honorable pour vous et la plus profitable pour la langue même. Tout cela concerne les rapports entre notre Comité et vous, assisté, si vous le voulez, du Lingva Komitato.

Voici maintenant comment on présenterait la chose au public. Bien entendu, notre Comité n’irait pas dire qu’il a „choisi“ l’Esp. entre tous ses concurrents, ni qu’il l’accepte à la condition qu’on y fasse telle ou telle retouche; ce serait évidemment trop bête, et cela non seulement ferait, comme vous dites, du tort à l’Esp., mais retirerait toute efficacité aux décisions du Comité. Non, il rédigerait sa décision dans le sens et à peu près les termes que vous indiquez et désirez; il proclamerait hautement que l’Esp. est la seule L. I. acceptable et praticable, la seule répondant à tous les besoins, ayant fait ses preuves, etc.; et il recommanderait très explicitement d’adopter telle qu’elle est, tant dans les écoles que dans les administrations publiques, et il ferait aussitôt les démarches nécessaires pour obtenir cette adoption. Après cela il indiquerait très discrètement les „études“ à faire sous une forme analogue à celle-ci: „Certains Espérantistes ont signalé au Comité quelques difficultés pratiques, ou ont demandé quelques simplifications… Le Comité a chargé le Dr. Zamenhof d’examiner ces questions, (avec le concours du L. K., s’il y a lieu), et de lui soumettre à ce sujet des propositions“. Pas un mot n’indiquerait ou ne laisserait supposer qu’il s’agit de „perfectionner“ ou de „réformer“ l’Esp. Aux adversaires ou rivaux on pourrait opposer l’adoption formelle et sans restriction de l’Esp. par le Comité; aux Espérantistes anciens on dirait: „Vous n’avez rien à craindre désormais, l’Esp. est adopté tel quel, vous pouvez continuer à l’employer et à le propager avec assurance“. Et aux profanes enfin on dirait: „Vous pouvez hardiment apprendre l’Esp., puisqu’il est adopté, et qu’aucune langue ne pourra le détrôner“. Ainsi la propagande de l’Esp. ne subirait de ce fait aucun arrêt ni retard, mais en recevrait au contraire une impulsion nouvelle, ce qu’il importe avant tout.

Maintenant, pour effectuer les réformes ou corrections (petites ou grandes), la méthode la plus sage et la plus sûre est celle que vous avez constamment préconisée, à savoir celle des néologismes. Nous n’avons garde de négliger, en effet, non seulement l’intérêt commercial des éditeurs, et l’intérêt pécuniaire et les habitudes des adeptes qui auraient à acheter et à étudier de nouveaux livres au cas d’une réforme radicale, mais l’intérêt de la langue elle même et sa continuité, il ne faut évidemment pas que les anciens livres, qui forment une littérature si intéressante et si riche, deviennent illisibles pour les nouveaux adeptes, et qu’on soit en quelque sorte obligé de les traduire dans une langue nouvelle. Il nous semble qu’on peut donner satisfaction (plus au moins) aux réformistes les plus exigeants sans rompre cette continuité, et en introduisant simplement des néologismes facultatifs, qu’on pourra employer concurremment avec les formes actuelles, jusqu’à ce que la pratique ait décidé entre elles, et réduit les anciennes (s’il y a lieu) à l’état d’archaismes. Cette évolution ou transformation, qui dépendra de ceux qui pratiqueront la langue, pourra être aussi lente qu’on peut le souhaiter (si elle était rapide, ce serait signe que les réformes répondent à un besoin général et urgent). Pour introduire ces néologismes, on pourrait les présenter non comme des plibonigoj, mais simplement comme des formes admises dans un intérêt pratique, ou à titre d’essai: par exemple, si l’on voulait (c’est une simple hypothèse) pouvoir se passer des lettres assentuées, on devrait admettre une transcription telle, qu’elle permette de passer par des règles générales et uniformes de l’orthographe actuelle à l’orthographe nouvelle, de sorte qu’on pût utiliser les manuels et dictionnaires; et on la présenterait à peu près dans les termes suivants: „Beaucoup de nos samideanoj ayant regretté qu’on ne puisse imprimer de l’Esp. partout, dans les journaux, revues, ou dans n’importe quelle imprimerie, et ayant désiré avoir à cette fin une orthographe (ou un alphabet) „de propagande“, voici l’orthographe que nous leur recommandons d’employer, en remplaçant c par… ĝ par… etc.“. Non seulement on indiquerait pas quelles formes anciennes sont jugées moins bonnes, mais on pourrait même représenter les nouvelles comme de simples expédients, jusqu’à ce que la pratique ait prononcé entre elles. En un mot, la langue garderait sa continuité, et si elle évoluait, ce serait d’une manière insensible et d’ailleurs voulue par la majorité de ses adeptes. Les conservateurs les plus fanatiques ne pourraient pas se plaindre, puisqu’ils ne seraient nullement obligés d’adopter les „innovations“ qu’ils trouveraient inutiles, et pourraient conserver la langue „classique“ ; les réformistes seraient satisfaits, du moins dans quelque mesure, et n’auraient qu’à employer systématiquement les formes nouvelles pour les faire triompher. Aux mécontents, s’il en restait, on pourrait toujours dire: „On a examiné consciencieusement toutes les réformes proposées; on a adopté toutes celles qui étaient possibles sans rompre l’unité et la continuité de la langue; contentez-vous de ce résultat, vous êtes déjà très heureux de l’avoir obtenu“. Mais ces mécontents seraient en tout cas réduis à une infime minorité, et ils seraient noyés dans la masse des nouveaux adeptes.

Voilà comment nous concevons (comment nous concevions, même avant votre lettre) la tactique à suivre: il nous semble qu’elle vous donne toute satisfaction. J’en ai parlé justement à M. Boirac la veille du jour où j’ai reçu votre lettre (mardi), car lui aussi me disait, qu’il conviendrait, pour ne pas nuire à l’Esp., de confier l’étude et l’exécution des réformes à vous et au L. K. Je lui ai aussitôt répondu que nous n’avions jamais conçu autrement le rôle de notre Comité et qu’il ne pourrait pas se mêler du détail de questions linguistiques. Nous avons pensé que la présence de M. Boirac dans notre Comité est indispensable, en raison de sa compétence personelle d’Espé-rantiste: il serait évidemment le meilleur avocat de l’Esp., et serait bien placé pour le défendre, non seulement contre ses rivaux et ses critiques, mais contre les réformistes imprudents et exagérés. Son nom rallierait certainement l’unanimité de suffrages de la Délégation; et il serait aux yeux des Espérantistes une garantie pour l’œuvre du Comité. Il serait assurément ridicule (et inutile) de composer notre Comité uniquement d’Espérantistes: il n’aurait plus aucune valeur aux yeux du public; mais nous tenons beaucoup à ce que l’Esp. ait au sein du Comité un champion, et nous n’en connaissons de meilleur que M. Boirac, non seulement par ses qualités personnelles et d’Espérantiste, mais par sa situation officielle qui lui donne une certaine autorité aux yeux des profanes; de sorte que s’il n’acceptait pas, nous ne voyons pas quel Espérantiste nous pourrions décemment lui substituer: car nous ne pouvons pas associer un homme obscur, sans situation et sans autorité (en dehors de l’Espéranto), aux savants très autorisés que nous comptons y faire figurer. Nous croyons même que l’acceptation de M. Boirac serait de nature à entrainer d’autres adhésions précieuses pour notre Comité. Or M. Boirac a réservé sa réponse, en disant qu’il désirait vous consulter, ce qui est très naturel. Je vous prie donc, si vous approuvez nos plans, de lui répondre favorablement, car son acceptation comme vous voyez, est très importante, et presque capitale, tant au point de vue de l’Esp. qu’au point de vue de la Délégation. Je vous répète, et j’y insiste que l’Esp. n’a rien à craindre de notre Comité, qui sera composé de personnes favorables, au moins en principe, à l’Esp. Sur de telles personnes, d’ailleurs intelligentes et exemptes de partipris (plus peut-être que ne serait des Espérantistes proprement dits), M. Boirac aura une influence très grande par sa compétence d’Espérantiste, et en outre par son habilité diplomatique, que vous avez vue à l’œuvre à Boulogne. Il dirigera les discussions sans en avoir l’air, et saura les faire tourner pour le mieux de l’Esp. En le faisant entrer dans notre Comité, nous donnons à l’Esp. non seulement un témoignage de sympathie, mais un gage de succès certain. Nous serions évidemment beaucoup moins sûrs du résultat si M. Boirac n’était pas là, car, quel que soit notre dévouement à l’Esp., nous aurions bien moins d’autorité que lui pour plaider la cause de l’Esp., faire valoir ses qualités, réfuter les critiques, etc., M. Boirac est le lien nécessaire entre l’Espéranto et la Délégation, et pour ainsi dire le symbole vivant de leur alliance. Avec lui, tout ira bien pour l’Esp.; sans lui, nous ne sommes plus sûrs de rien, parce que nous manquerions d’appui au sein du Comité.

*       *
*

 (Traduko:

Sinjoro kaj kara Majstro,

 Ni dankas vin por viaj saĝaj konsiloj, kaj ni des pli inklinas sekvi ilin, ĉar ili estas tute konformaj al niaj intencoj kaj al nia plano…

… Memkompreneble la Komitato ne uzas la mallertajn formulojn, kiujn vi timas, sed formulon, kiu indikus klare, ke estas nur unu sola lingvo, kiu povas servi al… kaj kiun oni povas rekomendi por… Kio koncernas la hipotezon, ke nia Komitato akceptus en principo alian lingvon, ol Esperanton — permesu al mi eĉ ne konsideri ĝin, tiel ĝi estas nekredebla, aŭ pli ĝuste neebla. Necesus, ke ni tre malbone elektu la membrojn de nia Komitato, aŭ ke ili estu tre perfektaj komediantoj, por ke ilia decido estu alia, ol tiu, kiun vi deziras same kiel ni.

La tuta demando limigas sin al jeno: ĉu Esperanto estas akceptita kun aŭ sen plibonigoj…

Estas klare, ke ne nia Komitato povas difini ilin en detaloj, kaj neniam ni pensis konfidi al ĝi similan taskon: jen kiel ni prezentas al ni, ke ĝi procedos. Unue ĝi konsultus vin; poste, kiam vi akordiĝos kun ĝi pri la principoj de reformoj (malgrandaj aŭ grandaj) plenumotaj, ĝi komisius al vi studi ilin detale, ekzameni ĉiujn eblajn sekvojn kaj rebrilojn, kaj prezenti al ĝi raporton, kiun ĝi devus nur aprobi. Mi diras, ke ĝi turnus sin unue al vi, ĉar la Lingva Komitato, elektita de vi, havas aŭtoritaton nur malsuperan al la via, kiel en la okuloj de l’ esperantistaro, tiel ankaŭ en la okuloj de profanoj, kaj ĉar via aprobo kaj via kunlaboro sufiĉus por rekomendi al la esperantistaro la modifojn, kiujn ni juĝus utilaj. Sed, se vi volus deŝarĝi vin de unu parto de l’ respondeco, aŭ simple fari alvokon al la lumiloj de viaj plej bonaj adeptoj, vi povus, por helpi al la studado kaj prepari la reformojn, formi por vi malgrandan Komitaton de 10 ĝis 20 membroj elektitaj de vi el la L. K. (ĉar tiu ĉi estas tro multenombra por povi fari utilan kaj sufiĉe rapidan laboron; kaj krom tio, ĝiaj membroj tute ne posedas la saman kompetentecon). Se al vi ŝajnus tro delikate fari mem la elekton, nia Komitato povus nur montri la punktojn, en kiuj oni devus studi la reformojn, kaj sankcii la proponojn, kiujn vi al ĝi alportus post la studo kaj la ekzameno, farita de via Komitato. Tiamaniere ne nur via aŭtoritato estus tute respektata en la okuloj de esperantistoj, sed via aŭtora kompetenteco estus uzata en la maniero plej honora por vi kaj plej profita por la lingvo. Ĉio ĉi koncernas la rilatojn inter nia Komitato kaj vi, asistata, se vi tion deziras, de Lingva Komitato.

Kaj jen kiel oni prezentus la aferon al publlko. Kompreneble, nia Komitato ne deklaros, ke ĝi „elektis“ Esperanton inter ĉiuj ĝiaj konkurantoj aŭ akceptis ĝin kun kondiĉo, ke oni faros en ĝi tiun aŭ tiun riparon; tio estus evidente tro malsaĝa kaj tio ne nur, kiel vi diras alportus malbonon al Esperanto, sed ankaŭ tute senefikigus la decidojn de la Komitato. Ne ĝi redaktus sian decidon en la senco kaj proksimume en la formo, kiun vi indikas kaj deziras; ĝi deklarus laŭte, ke Esperanto estas la sola L. I. akceptebla kaj praktikebla, la sola, respondanta al ĉiuj bezonoj, kiuj jam pruvis tion, k.t.p.; kaj ĝi rekomendus tre klare akcepti ĝin tia, kia ĝi estas, en la lernejoj kaj en la oficialaj institucioj, kaj ĝi farus tuj la paŝojn necesajn por okazigi tiun akcepton. Poste ĝi montrus tre diskrete la „studojn“ farotajn en formo simila al sekvanta: „Iaj esperantistoj notis al la komitato kelkajn malfacilaĵojn praktikajn, aŭ petis kelkajn plisimpligojn… La Komitato komisiis al d-ro Zamenhof esplori tiujn demandojn (kun la partopreno de L. K., se ĝi okazos), kaj prezenti al ĝi pri tiu temo proponojn.“ Neniu vorto montrus aŭ lasus supozi ke la afero rilatus al „perfektigado“ aŭ „reformado“ de Esperanto. Al la kontraŭuloj aŭ konkurantoj oni povus kontraŭmeti la formalan kaj senesceptan akcepton de Esperanto faritan de la Komitato; al la malnovaj esperantistoj oni dirus: „De nun vi nenion devas timi, Esperanto estas akceptita tia, kia ĝi estas, vi povas daŭrigi ĝin uzi kaj propagandi kun certeco“. Kaj fine al la profanoj oni dirus: „Vi povas kuraĝe lerni Esperanton ĉar ĝi estas akceptita, kaj neniu lingvo povos ĝin detronigi“. Tiamaniere la propagando de Esperanto suferus de tia fakto neniun halton, nek malfruigon, sed kontraŭe ricevus novan impulson, kio estas plej grava.

Nun por efektivigi la reformojn aŭ korektojn (malgrandajn aŭ grandajn), la plej saĝa kaj la plej certa metodo estas tiu, kiun vi konstante laŭdas, t. e. — tiu de neologismoj. Ni devas nin gardi, efektive, kontraŭ malatento kiel al komerca intereso de eldonistoj kaj al mona intereso kaj kutimoj de adeptoj, kiuj devus aĉeti kaj studi novajn librojn en la okazo de radikala reformo, tiel ankaŭ al la intereso de la lingvo mem, kaj al ĝia kontinueco: evidente, la malnovaj libroj, kiuj formas literaturon tiel interesan kaj riĉan, ne devas fariĝi nelegeblaj por la novaj adeptoj tiel ke oni estas devigata traduki ilin en novan lingvon. Al ni ŝajnas, ke oni povas kontentigi (pli aŭ malpli) la reformistojn plej postulemajn ne rompante tiun kontinuecon, kaj enkondukante simple la neologismojn nedevigajn, kiujn oni povos uzi paralele kun la ekzistantaj formoj, ĝis la praktiko decidos inter ili, kaj transformigos la malnovajn (se tio okazos) en arĥaismojn. Tiu evolucio aŭ transformado, kiu dependos de la personoj, kiuj praktike uzos la lingvon, povos esti tiel malrapida, kiel oni tion deziras (se ĝi estos rapida, tio estos la signo, ke la reformoj respondas al ĝenerala kaj urĝa bezono). Por enkonduki tiujn neologismojn, oni povus prezenti ilin ne kiel plibonigojn, sed simple kiel formojn permesitajn pro praktika bezono, aŭ sub la nomo de provo: ekzemple, se oni dezirus (ĝi estas nur simpla hipotezo) eviti la uzadon de supersignitaj literoj, oni devus prezenti ortografion tian, kiu permesus pasi per la reguloj ĝeneralaj kaj unuformaj de l’ ekzistanta ortografio al la ortografio nova, tiamaniere ke oni povus utiligi la lernolibrojn kaj vortarojn; kaj oni proponus ĝin proksimume en sekvanta formo: „Ĉar multaj niaj samideanoj bedaŭris, ke oni ne povas presigi en Esperanto ĉie, en ĵurnaloj, revuoj, aŭ en iu ajn presejo, kaj ĉar ili deziris havi por tiu celo ortografion (aŭ alfabeton) „propagandan“, jen la ortografio, kiun ni rekomendas uzi, anstataŭante ĉ per… ĝ per… k.t.p.“. Ne nur oni ne notus ke la formoj malnovaj estas juĝataj malpli bonaj, sed oni povus prezenti la novajn kiel simplajn rimedojn, ĝis la praktiko decidos inter ili. Unuvorte, la lingvo konservus sian kontinuecon, kaj se ĝi evoluus, tio okazus per maniero nesentebla, kaj, krome, dezirita de la plimulto de ĝiaj adeptoj. La konservativuloj la plej fanatikaj ne povus plendi, ĉar ili neniel estus devigataj akcepti la „novajojn“, kiujn ili trovus neutilaj, kaj povus konservi la „klasikan“ lingvon; la reformistoj estus kontentigitaj, almenaŭ iom, kaj devus nur uzi sisteme la novajn formojn por ilin triumfigi. Al malkontentaj, se tiaj restus, oni povus ĉiam diri: „Oni ekzamenis konscience ĉiujn proponitajn reformojn; oni akceptis ĉiujn, kiuj estis eblaj sen la rompo de la unueco kaj kontinueco de la lingvo; kontentiĝu per tiu rezultato, vi estas tre feliĉaj, ke vi ricevis ĝin. Sed tiuj malkontentuloj estus malmultigitaj ĝis la lasta malgrandaĵo, kaj estus dronigitaj en la amaso de novaj adeptoj.

Jen kiel ni prezentas al ni (kiel ni prezentis, eĉ antaŭ via letero) la taktikon plenumotan: al ni ŝajnas, ke ĝi tute kontentigas vin. Mi parolis pri ĝi kun s-ro Boirac antaŭtage de la ricevo de via letero (mardo), ĉar li ankaŭ diris, ke estus necese, por ne malutili al Esperanto, komisii la studon kaj la plenumon de l’ reformoj al vi kaj al L. K. Mi tuj respondis al li, ke ni neniam alie prezentis al ni la rolon de nia Komitato, kaj ke ĝi ne povus sin okupi pri la detaloj de lingvaj demandoj. Ni pensis, ke la ĉeesto de s-ro Boirac en nia Komitato, estas necesa, pro lia persona kompetenteco de esperantisto: li estus evidente la plej bona advokato de Esperanto, kaj bone povus ĝin defendi, ne nur kontraŭ ĝiaj konkurantoj kaj kritikantoj, sed ankaŭ kontraŭ reformistoj nesingardaj kaj tropostulemaj. Lia nomo certe kunigus la unuanimecon en voĉdonado de la Delegacio kaj li estus en la okuloj de esperantistoj garantio por la afero de l’ Komitato. Estus, kompreneble, ridinde (kaj neutile) formi nian Komitaton nur el esperantistoj: ĝi havus nenian valoron en la okuloj de l’ publiko; sed ni forte deziras, ke Esperanto havu en la interno de l’ komitato batalanton, kaj ni ne scias pli bonan, ol s-ron Boirac, ne nur pro liaj kvalitoj personaj, kaj kvalitoj de esperantisto, sed ankaŭ pro lia oficiala ofico, kiu donas al li certan aŭtoritaton en la okuloj de profanoj; tiel ke se li ne konsentos, ni ne vidas, per kiu esperantisto ni povos lin anstataŭigi, ĉar ni ne povas akcepti homon nekleran, sen pozicio kaj sen aŭtoritato (ekstere de Esperanto) en la societon de scienculoj tre aŭtoritataj, kies partoprenadon ni esperas havigi. Ni pensas eĉ, ke la konsento de s-ro Boirac taŭgus por sekvigi aliajn grandavalorajn aliĝojn al nia Komitato. Sed s-ro Boirac prokrastis sian respondon, dirante ke li deziras konsulti vin, kio estas tre natura. Mi do petas vin, se vi aprobas niajn planojn, respondi al li en favora senco, ĉar lia partopreno, kiel vi vidas, estas tre grava, kaj preskaŭ ĉefa, kiel el vidpunkto de Esperanto, tiel ankaŭ el vidpunkto de Delegacio. Mi ripetas al vi, kaj mi insistas pri tio, ke Esperanto devas nenion timi de la parto de nia Komitato, kiu konsistos el personoj favoraj, almenaŭ en principo, al Esperanto. Sur tiajn personojn, krom tio kleraj kaj liberigitaj de antaŭdecido (eble pli, ol estus la veraj esperantistoj), s-ro Boirac havos tre grandan influon per sia kompetenteco esperantista, kaj per sia diplomata lerteco, kiun vi vidis uzata en Bulonjo. Li gvidos la diskutojn eĉ ne montrante tion, kaj scios ilin turni al la bono de Esperanto. Invitante lin en nian Komitaton, ni donas al Esperanto ne nur ateston de simpatio, sed ankaŭ garantiaĵon de certa sukceso. Ni evidente estos multe malpli certaj pri la rezultato, se s-ro Boirac ne estos tie ĉi, ĉar kia ajn estu nia sindonemo al Esperanto, ni havos multe malpli da aŭtoritato por pledi Esperanton, valorigi ĝiajn kvalitojn, refuti la kritikojn, k.t.p. S-ro Boirac estas la necesa interligo inter Esperanto kaj la Delegacio, kaj, por tiel diri, simbolo vivanta de ilia unuiĝo. Kun li ĉio iros bone por Esperanto; sen li, ni pri nenio estas certaj, ĉar al ni mankos la apogilo en la interno de Komitato.)

*       *
*

 Kun granda abomeno mi ektuŝis la temon, pri kiu mi volis neniam paroli. Mi ĉiam silentis, ĉar unue mi ne volis entiri min en polemikon kun certa kategorio da personoj kaj due mi ĝis nun ĉiam esperis, ke la konscienco de tiuj personoj fine eble vekiĝos kaj, se ili ne pentos siajn malbelajn agojn, ili almenaŭ ĉesigos sian konstantan insultadon kaj kalumniadon. Mi petas pardonon, ke mi fine perdis la paciencon kaj diris kelkajn vortojn. Mi antaŭvidas tre bone, kia amaso da koto nun estos ĵetata sur min; sed tiuj sinjoroj faru, kion ili volas.

Piednotoj

1. Kiam mi poste petis s-ron de Beaufront reprezenti Esperanton en la Komitato, mi atentigis lin, ke li devas tion fari nur kiel „klariganto“, sed ke li ne havas la rajton ion akcepti aŭ fari ian promeson en la nomo de la esperantistoj.
2. Mi korektis la multajn evidentajn preserarojn de la franca teksto kaj donas post la franca teksto la tradukon de s-ro Obr. Ĝi troviĝas ankaŭ en „La Ondo“ post la franca teksto; mi korektis ankaŭ en ĝi kelkajn preserarojn, sed ne la stilon.